Xrom üçün mənbəyə bax

{{İstiqamətləndirmə|Cr|CR}}
{{Elementqutusu başlıq 
| nömrə  = 24
| işarə  = Cr
| ad     = xrom
| sol    = [[vanadium]]
| sağ    = [[manqan]]
| yuxarı = -
| aşağı  = [[molibden|Mo]]
| qrup = 6
| dövr = 4
| blok = d
| görünüşü = polada bənzəyir
| image = Cr,24.jpg
| atom kütləsi = 51.9961
| elektron formulu = [Ar] 3d<sup>5</sup> 4s<sup>1</sup>
| ionlaşma enerjisi = 652,4 (6,76)
| elektromənfiliyi = 1,66
| oksidləşmə dərəcəsi = 6, 3, 2, 0
| halı = 
| sıxlığı = 7,19 
| ərimə temperaturu c = 1890
| ərimə temperaturu k = 2180
| ərimə temperaturu f = 3465
| qaynama temperaturu c = 2671
| qaynama temperaturu k = 2944
| qaynama temperaturu f = 4840
}}
'''Xrom''' ('''Cr''') – [[Dmitri Mendeleyev|D. İ. Mendeleyevin]] kimyəvi elementləri dövri sisteminin 4 dövrünün 6-cı qrupunun 24-cü bir elementi (köhnəlmiş bir təsnifata görə, 6-cı qrupun yan alt qrupu). [[Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli|Kimyəvi elementlərin dövri sistemində]] 24-cü element. '''Cr''' ({{lang-la|Chromium}}) simvolu ilə təyin edilmişdir. Sadə maddə xrom — mavi ağ rəngli bərk metaldır. Xrom bəzən qara metallara aid edilir.

== Tarixi ==
=== Adının mənşəyi ===
Yunan dilindən elementin adı {{lang-el|χρῶμα}} — rəng, boya — birləşmələrinin rənglərinin müxtəlifliyinə görə.

=== Tarixi ===
Orta Uralda, Berezovski qızıl filiz yatağında tapılıb. İlk olaraq Mixail Lomonosovun "Metallurgiyanın ilk təməlləri" əsərində qırmızı [[qurğuşun]] filizi, PbCrO<sub>4</sub>kimi qeyd edilmişdir (1763). Müasir adı [[krokoit]]dir. 1797-ci ildə fransız kimyaçısı Lui Nikola Voklen ondan yeni odadavamlı bir metal təcrid etdi (Voklen xrom karbid aldı). Yaşıl oksid Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> -ni kömürlə kalsifikasiya etdi və odadavamlı bir metal (karbidlərlə qarışdırıldı) buraxdı. Voklen özü, [[krokoit]] [[mineral]] PbCrO<sub>4.</sub> olan "Sibir qırmızı qurğuşunu" parçalayaraq Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> oksidi əldə etdi.

Təmiz xrom istehsalının müasir üsulu (1894-cü ildən bu yana) Voklen metodundan yalnız azaldıcı maddə növü ilə fərqlənir. [[Dəmir]]in xrom ilə elektrolitik örtülməsi prosesi 1920-ci illərdə inkişaf etmişdir.

== Təbiətdə tapılması ==
Xrom yer qabığında kifayət qədər yayılmış bir elementdir (kütləsi ilə 0,03%).<ref>1. Дроздов А. А. и др. Неорганическая химия: В 3 т./Под ред. ЮД Третьякова. T. 2: Химия переходных металлов. – 2004.2. Greenwood N. N., Earnshaw A. Chemistry of the Elements. – 1984.</ref> Xromun əsas birləşmələri xromlu dəmir daşı ([[xromit]]) FeO·Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> İkinci ən vacib mineral [[krokoit]] PbCrO<sub>4</sub>-dür

Xroma təbiətdə yalnız birləşmələr şəklində rast gəlinir. Təbiətdə həmçinin xrom(III) oksid və digər birləşmələri rast gəlinir.<ref>{{cite web |url =http://e-derslik.edu.az/books/151/units/unit-1/page51.xhtml |archiveurl =https://web.archive.org/web/20220330114159/http://e-derslik.edu.az/books/151/units/unit-1/page51.xhtml |archivedate =2022-03-30 |title =Xrom |author = |date = |publisher = |accessdate =2020-03-01 |language =az |url-status =unfit }}</ref>

=== Yataqları ===
Ən böyük xrom yataqları [[Cənubi Afrika Respublikası]] (dünyada 1-ci yer), [[Qazaxıstan]], [[Rusiya]], [[Zimbabve]], [[Madaqaskar]]da yerləşir. [[Türkiyə]], [[Hindistan]], [[Braziliya]], [[Filippin]]də də yataqlar var.<ref>{{cite web
 |url         = http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/tehnologiya_i_promyshlennost/MINERALNIE_RESURSI.html
 |title       = статья «Минеральные ресурсы»
 |publisher   = Энциклопедия «[[Кругосвет]]»
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/616VvZyeR?url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/tehnologiya_i_promyshlennost/MINERALNIE_RESURSI.html
 |archivedate = 2011-08-21
 |access-date = 2020-02-21
 |url-status  = live
}}</ref><ref name=autogenerated1>[http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/HROM.html ХРОМ | Онлайн Энциклопедия Кругосвет] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220922062244/https://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/HROM.html |date=2022-09-22 }}.</ref>

[[Rusiya Federasiyası]]ndakı xrom filizlərinin əsas yataqları Uralda (Donsk və Saranovskoye) məlumdur.<ref name=autogenerated1 />

Qazaxıstanda kəşf edilmiş ehtiyatlar 350 milyon tondan çoxdur (dünyada 2-ci yer).

== Geokimya və mineralogiya ==
Orta xrom miqdarı müxtəlif qarışıq süxurlarda kəskin dəyişkəndir. Ultrabazik süxurlarda ([[peridotit]]lər) 2 kq / t, əsas süxurlarda ([[bazalt]]lar və s.) — 200 q / t, [[qranit]]lərdə isə onlarla q / t olur. Yer qabığındakı xromun kütləsi 83 q / t təşkil edir. O, tipik bir litofilik elementdir və demək olar ki, hamısı xrom spinellər kimi minerallarda yerləşmişdir. Xrom [[dəmir]], [[titan]], [[nikel]], [[vanadium]] və [[manqan]] ilə birlikdə geokimyəvi bir ailə meydana gətirir.

Üç əsas xrom mineralları fərqlənir: maqnetoxromit (Mg, Fe) Cr2O4, xrompikotit (Mg, Fe) (Cr, Al) 2O4 və alyumoxromit (Fe, Mg) (Cr, Al) 2O4. Görünüşcəə onlar bir-birindən ayrılmazdırlar və səhvən "xromitlər" adlandırılırlar. Onların tərkibi dəyişkəndir:
* Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> 18–62 %,
* FeO 1–18 %,
* MgO 5–16 %,
* Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> 0,2–0,4 (33 %-ə qədər),
* [[Ferritlər]] Fe<sub>2</sub>O<sub>3</sub> 2–30 %,
* TiO<sub>2</sub>-nin 2 %-ə qədər çirkləri,
* V<sub>2</sub>O<sub>5</sub> 0,2 % qədər,
* ZnO 5 %-ə qədər,
* MnO 1 %-ə qədər; həmçinin [[Kobalt|kobalt(Co)]], [[Nikel|Nikel(Ni)]] və başqaları mövcuddur.

Əslində xromit, yəni FeCr<sub>2</sub>O<sub>4</sub> nisbətən nadirdir. Müxtəlif xromitlərə əlavə olaraq, xrom tez-tez filizləri müşayiət edən, lakin özlərinin heç bir sənaye dəyəri olmayan bir sıra digər mineralların — xrom mika (fuksit), xrom xlorit, xromvezuvian, xrom dioksid, xromturmalin, xrom qranit (uvarovit) və s-in bir hissəsidir. Ekzogen şəraitdə xrom, [[dəmir]] kimi, süspansiyon şəklində köçür və gillərdə toplana bilər.

== Alınması ==
Xrom təbiətdə əsasən [[dəmir]] xrom Fe(CrO<sub>2</sub>) (dəmir xromit) şəklində olur. Ondan koks (karbon) ilə elektrik sobalarında azalma nəticəsində ferrokrom əldə edilir:

:: <math>\mathsf{Fe(CrO_2)_2 + 4C \rightarrow Fe + 2Cr + 4CO}</math>

Ferrokrom lehimli [[polad]] istehsalında istifadə olunur.

Saf xrom əldə etmək üçün reaksiya aşağıdakı kimi aparılır:
1)havada lehimli dəmir xromit [[natrium]] [[karbonat]] ([[soda]] külü) ilə :
:: <math>\mathsf{4Fe(CrO_2)_2 + 8Na_2CO_3 + 7O_2 \rightarrow 8Na_2CrO_4 + 2Fe_2O_3 + 8CO_2}</math>
2) [[natrium]] xromiti həll edin və onu dəmir oksidindən ayırın;

3) xromiti dixromitə çevirmək, məhlulu turşulaşdırmaq və dixromiti kristallaşdırmaq;

4) natrium dixromitin [[kömür]]lə azaldılması yolu ilə saf xrom oksidi alın:
:: <math>\mathsf{Na_2Cr_2O_7 + 2C \rightarrow Cr_2O_3 + Na_2CO_3 + CO}</math>

5) aluminotermi istifadə edərək metal xrom əldə edin:

:: <math>\mathsf{Cr_2O_3 + 2Al \rightarrow Al_2O_3 + 2Cr + 130 kcal}</math>

6) [[elektroliz]] istifadə edərək, elektrolitik xrom sulfat turşusunun bir əlavə maddəsi olan suda xrom [[anhidrit]] məhlulundan əldə edilir. Eyni zamanda, 3 proses əsasən katodlarda aparılır:

* altıvalent xromun məhlula keçməsi ilə trivalent xrom səviyyəsinə endirilməsi;
* qazlı [[hidrogen]]in sərbəst buraxılması ilə hidrogen [[İon|ionlarının]] axıdılması;
* metal xromun çökməsi ilə altıvalentli xrom olan ionların axıdılması;
:: <math>\mathsf{Cr_2O_7^{2-} + 14H^+ + 12e^-\rightarrow 2Cr + 7H_2O}</math>

== Fiziki xassələri ==
Sərbəst formada — kubik gövdə mərkəzli bir mili olan mavi-ağ, a = 0.28845 nm metaldır. 38 ° C-dən aşağı tempraturda antiferromaqnet, yuxarı tempraturda paramaqnetik vəziyyətə keçir (Neel nöqtəsi).

Xrom Mohs şkalasına görə 8,5<ref>{{kitab3| автор = Поваренных А. С. |заглавие = Твердость минералов | издательство = АН УССР| год = 1963 | страницы = 197—208 | страниц = 304 }}</ref> nisbətinə malikdir, ən ağır saf metallardan biridir.([[iridium]], [[berillium]], [[volfram]] və [[uran]]dan sonra ikinci yerdədir). Çox saf xrom olduqca yaxşı işlənə bilər.

=== İzotoplar ===
Xrom izotopları 42-dən 67-dək ([[Proton (fizika)|protonların]] sayı 24, [[neytron]]ların sayı 18-dən 43-dək) və 2 nüvə izomerləri ilə tanınır.

Təbii xrom dörd sabit [[İzotop|izotopdan]] (50Cr (izotopik bolluq 4,345%), 52Cr (83.789%), 53Cr (9.501%), 54Cr (2.365%) ibarətdir.

Süni izotoplar arasında ən uzunömürlüsü 51Cr-dur(yarı ömrü 27 gün). Qalanların yarı ömrü bir gündən çox deyil.

== Kimyəvi xassələri ==

=== Xarakterik oksidləşmə vəziyyətləri ===
Xrom +2, +3 və +6 oksidləşmə vəziyyətləri ilə xarakterizə olunur (cədvələ bax). Demək olar ki, bütün xrom birləşmələri rənglidir.<ref>Реми Г. Курс неорганической химии. Т. 2. М., Мир, 1966. С. 142–180.</ref>
{| class="wikitable"
!Oksidləşmə vəziyyəti
!Oksid
!Hidroksid
!Xarakteri
!Məhlullarda üstünlük formaları
!Qeydlər
|-
| +2
|CrO (qara)
|Cr(OH)<sub>2</sub> (sarı)
|Əsas
|Cr<sup>2+</sup> (mavi rəngli duzlar)
|Çox güclü bərpa edici
|-
| +3
|Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> (yaşıl)
|Cr(OH)<sub>3</sub> (boz-yaşıl)
|Amfoterik
|Cr<sup>3+</sup> (yaşıl və ya bənövşəyi duzlar)
[Cr(OH)<sub>4</sub>]<sup>−</sup> (yaşıl)
|-
| +4
|CrO<sub>2</sub>
|mövcud deyil
|Duz əmələ gətirmir
| —
|Nadirdir, xarakterik deyil
|-
| +6
|CrO<sub>3</sub> (qırmızı)
|H<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub>
H<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub>
|Turşulu
|CrO<sub>4</sub><sup>2−</sup> (xromitlər, sarı)
Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub><sup>2−</sup> (dixromitlər, narıncı)
|Keçid orta pH-dan asılıdır. Güclü oksidləşdirici maddədir, hiqroskopikdir, çox zəhərlidir.
|}

[[Fayl:Pourbaix-cr.png|thumb|Purbe Xrom diaqramı]]

=== Sadə maddə ===
Passivasiya səbəbiylə havada sabitdir. Eyni səbəbdən, kükürd və nitrat turşuları ilə reaksiya vermir. 2000 ° C-də amfoter xüsusiyyətləri olan yaşıl xrom oksidi (III) Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> meydana gəlməsi ilə yanır.

[[Bor]] (boridlər Cr<sub>2</sub>B, CrB, Cr<sub>3</sub>B<sub>4</sub>, CrB<sub>2</sub>, CrB<sub>4</sub> и Cr<sub>5</sub>B<sub>3</sub>), [[karbon]] (Cr<sub>23</sub>C<sub>6</sub>, Cr<sub>7</sub>C<sub>3</sub> и Cr<sub>3</sub>C<sub>2</sub>), [[Silisium]] (Cr<sub>3</sub>Si, Cr<sub>5</sub>Si<sub>3</sub> və CrSi) və [[azot]] (nitridlər CrN və Cr<sub>2</sub>N) ilə sintez olunmuş xrom birləşmələri.

=== Cr(+2) birləşmələri ===
Oksidləşmə vəziyyəti +2 əsas oksid CrO ([[qara]]) ilə uyğundur. [[Duzlar]] Cr<sup>2+</sup>(mavi məhlullar) Cr<sup>3+</sup> və ya [[sink]] dixromitlərdəki duzları turşu mühitdə azaltmaqla əldə edilir ("təcrid zamanı hidrogen"):
:: <math>\mathsf{2Cr^{3+} \xrightarrow[Zn, HCl]{[H]} 2Cr^{2+}}</math>
Bütün bu Cr<sup>2+</sup> duzları güclü azaldıcı maddələrdir, hətta dayandıqda [[hidrogen]]i sudan çıxardır.<ref>Некрасов Б. В. Курс общей химии. М:, ГНХТИ, 1952, С. 334</ref> Havadakı oksigen ilə, xüsusilə turşulu bir mühitdə, Cr<sup>2+</sup> oksidləşir, nəticədə mavi həll sürətlə yaşıl olur.

Xrom (II) duzlarının məhlullarına qələvi əlavə edildikdə [[qəhvəyi]] və ya sarı hidroksid Cr(OH)<sub>2</sub> çökür.

Sintez edilmiş xrom dihalidləri CrF<sub>2</sub>, CrCl<sub>2</sub>, CrBr<sub>2</sub> və Crl<sub>2</sub>-dir.

=== Cr(+3) birləşmələri ===
Oksidləşmə vəziyyəti +3 amfoter oksid Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> və hidroksid Cr(OH)<sub>3</sub>-ə uyğun gəlir (ikisi də yaşıldır). Bu, xromun ən sabit oksidləşmə vəziyyətidir. Bu oksidləşmə vəziyyətindəki xrom birləşmələri çirkli bənövşəyi (sulu məhlullarda Cr<sup>3+</sup> [Cr(H<sub>2</sub>O)<sub>6</sub>]<sup>3+</sup> aqua kompleksləri şəklində mövcuddur) rəngdən yaşıl rəngə malikdir (anionlar koordinasiya sahəsində mövcuddur).

Cr<sup>3+</sup> MICr (SO4) 2 · 12H2O (alum) növlərinin ikiqat sulfatlarının əmələ gəlməsinə meyillidir.

Xrom (III) hidroksidi xrom (III) duzlarının məhlullarına [[ammonyak]]la təsir etməklə əldə edilir:
:: <math>\mathsf{Cr^{3+} + 3NH_3 + 3H_2O \rightarrow Cr(OH)_3\downarrow + 3NH_4^+}</math>

Qələvi məhlullarından istifadə edə bilərsiniz, lakin artıq olduqda həll olunan bir hidroksokompleks meydana gəlir:
:: <math>\mathsf{Cr^{3+} + 3OH^- \rightarrow Cr(OH)_3\downarrow}</math>
:: <math>\mathsf{Cr(OH)_3 + 3OH^- \rightarrow [Cr(OH)_6]^{3-}}</math>
Alkalı ilə Cr<sub>2</sub>O<sub>3</sub> xromit verir:
:: <math>\mathsf{Cr_2O_3 + 2NaOH \rightarrow 2NaCrO_2 + H_2O}</math>
Kalsifikasiya edilməmiş xrom (III) oksidi qələvi məhlullarda və [[turşu]]larda həll olunur:
:: <math>\mathsf{Cr_2O_3 + 6HCl \rightarrow 2CrCl_3 + 3H_2O}</math>
Bir qələvi mühitdə xrom (III) birləşmələrinin oksidləşməsi zamanı xrom (VI) birləşmələri əmələ gəlir:
:: <math>\mathsf{2Na_3[Cr(OH)_6] + 3H_2O_2 \rightarrow 2Na_2CrO_4 + 2NaOH + 8H_2O}</math>
Eyni şey, xrom (III) oksidi qələvi və oksidləşdirici maddələrlə və ya havada qələvi ilə əridildikdə baş verir (ərimə bu vəziyyətdə sarı olur):
:: <math>\mathsf{2Cr_2O_3 + 8NaOH + 3O_2 \rightarrow 4Na_2CrO_4 + 4H_2O}</math>

=== Xrom birləşmələri (+4) ===
Hidrotermal şəraitdə xrom oksidinin (VI) CrO<sub>3</sub> ehtiyatlı parçalanması ilə ferromaqnit olan və metal keçiriciliyi olan xrom oksidi (IV) CrO<sub>2</sub> əldə edilir.

Xrom tetrahalidlər arasında CrF<sub>4</sub> sabitdir, xrom tetraxlorid CrCl<sub>4</sub> yalnız cüt olaraq mövcuddur.

=== Xrom birləşmələri (+6) ===
Oksidləşmə vəziyyəti +6 turşu xrom oksidi (VI) CrO<sub>3</sub>-ə və arasında tarazlıq olan bir sıra turşulara uyğundur. Onlardan ən sadələri xrom H<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub> və dixromik H<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub>-dir. İki sıra duzlar meydana gətirirlər: sırasıyla sarı xromatlar və narıncı dixromatlar.

Xrom oksidi (VI) CrO<sub>3</sub> konsentratlaşdırılmış sulfat turşusunun dixromat məhlulları ilə qarşılıqlı təsiri nəticəsində əmələ gəlir. Tipik bir turşu oksidi, su ilə reaksiya verdikdə güclü qeyri-sabit xrom turşuları: ümumi formula H<sub>2</sub>CrnO<sub>3n + 1</sub> olan xrom H<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub>, dixromik H<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub> və digər izopol turşuları əmələ gətirir. Polimerləşmə dərəcəsinin artması pH azalması, yəni turşuluğun artması ilə baş verir:

:: <math>\mathsf{2CrO_4^{2-} + 2H^+ \rightarrow Cr_2O_7^{2-} + H_2O}</math>

Narıncı K<sub>2</sub>Cr<sub>2</sub>O<sub>7</sub>həllinə qələvi məhlul əlavə olunarsa, K<sub>2</sub>CrO<sub>4</sub> xromatı yenidən meydana gəldiyindən rəng yenidən sarıya çevrilir:

:: <math>\mathsf{Cr_2O_7^{2-} + 2OH^- \rightarrow 2CrO_4^{2-} + H_2O}</math>

[[Volfram]]da və [[molibden]]də olduğu kimi polimerləşmənin yüksək dərəcəsinə çatmır, çünki polikrom turşusu xrom oksidinə (VI) və suya parçalanır:

:: <math>\mathsf{H_2Cr_nO_{3n+1} \rightarrow H_2O + nCrO_3}</math>

Xromatların həll olunma qabiliyyəti təxminən sulfatların həll olunmasına uyğundur. Xüsusilə sarı barium xromatı BaCrO<sub>4</sub> həm xromat məhlullarına, həm də dixromat məhlullarına [[barium]] duzları əlavə edildikdə çökür:
:: <math>\mathsf{Ba^{2+} + CrO_4^{2-} \rightarrow BaCrO_4\downarrow}</math>
:: <math>\mathsf{2Ba^{2+} + Cr_2O_7^{2-} + H_2O \rightarrow 2BaCrO_4\downarrow + 2H^+}</math>

Qan-qırmızı seyrək həll olunan [[gümüş]] xromatın meydana gəlməsi, analiz turşusu istifadə edərək ərintilərdə gümüşü aşkar etmək üçün istifadə olunur.

Məlum xrom pentafluorid CrF<sub>5</sub> və qeyri-sabit xrom hexafluorid CrF<sub>6</sub>.

Dəyişən oxsihalidlər:xrom CrO<sub>2</sub>F<sub>2</sub> və CrO<sub>2</sub>Cl<sub>2</sub> (xromil [[xlor]]) də əldə edilir.

Xrom (VI) birləşmələri güclü oksidləşdirici maddələrdir, məsələn:
:: <math>\mathsf{K_2Cr_2O_7 + 14HCl \rightarrow 2CrCl_3 + 2KCl + 3Cl_2\uparrow + 7H_2O}</math>

Dixromatlara [[hidrogen peroksid]], [[kükürd]] turşusu və üzvi bir həlledici (eter) əlavə etmək üzvi təbəqəyə çıxarılan mavi xrom (VI) monoperoksid CrO<sub>5</sub> (CrO(O<sub>2</sub>)<sub>2</sub>) meydana gəlməsinə səbəb olur; Bu reaksiya analitik olaraq istifadə olunur.

== Tətbiqi ==
Xrom bir çox ərintili [[polad]]larda (xüsusən paslanmayan), eləcə də bir sıra digər ərintilərdə vacib bir komponentdir. Xromun əlavə edilməsi ərintilərin sərtliyini və korroziyaya davamlılığını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Aşınmaya davamlı və gözəl elektro örtüklü örtük (xrom örtük) kimi istifadə olunur.

Xrom ərintilərin istehsalı üçün istifadə olunur: xrom-30 və xrom-90, güclü plazma məşəllərinin istehsalı üçün və aerokosmik sənayedə əvəzolunmazdır.

== Bioloji rolu və fizioloji təsiri ==
Xrom — daim bitki və heyvan toxumalarının bir hissəsi olan biogen elementlərdən biridir. Heyvanlarda xrom [[lipidlər]]in, [[zülallar]]ın (tripsin fermentinin bir hissəsi) və [[karbohidratlar]]ın metabolizmasında iştirak edir. Qida və qanda xromun miqdarının azalması böyümə sürətinin azalmasına və qan [[xolesterin]]in artmasına səbəb olur.

Saf formada xrom olduqca zəhərlidir, xromun metal tozu [[ağciyər]]<ref name="BEEL-3изд-ТОМ-27">{{kitab3|автор= |часть= Хром |часть ссылка=http://бмэ.орг/index.php/ХРОМ |ответственный=гл. ред.Петровский, Борис Васильевич|заглавие= Большая медицинская энциклопедия |издание=3 изд |место=Москва|издательство=[[Советская энциклопедия]]|год=1986|том=27. [http://бмэ.орг/index.php/Категория:Том_27 Хлоракон - Экономика здравоохранения] |томов=30 |страницы= |страниц=576 |тираж=150 000|language=ru}}</ref> toxumasını qıcıqlandırır. Xrom (III) birləşmələri dermatitə səbəb olur.

Oksidləşmə vəziyyətində xrom +6 birləşmələri xüsusilə zəhərlidir. Demək olar ki, bütün xrom filizləri natrium dixromata çevrilməklə işlənir. 1985-ci ildə təqribən 136,000 ton altıvalentli xrom istehsal edilmişdir.<ref name=Ullmann>Gerd Anger, Jost Halstenberg, Klaus Hochgeschwender, Christoph Scherhag, Ulrich Korallus, Herbert Knopf, Peter Schmidt, Manfred Ohlinger, "Chromium Compounds" in Ullmann’s Encyclopedia of Industrial Chemistry, Wiley-VCH, Weinheim, 2005.</ref> Altıvalentli xromun digər mənbələri xrom trioksid və müxtəlif duzlar — xromatlar və dixromatlardır. Altıvalentli xrom paslanmayan [[polad]], toxuma boyaları, ağac üçün qoruyucu maddələr istehsalında, xrom örtmə zamanı və s.də istifadə olunur.
[[Fayl:Chrom(VI)-oxid.jpg|thumb|xrom (VI)birləşməsi nümunəsi: Xrom oksidi (VI)]]

Altıvalentli xrom, inhalyasiya yolu ilə tanınan bir kanserojendir.<ref name=book>{{cite book
 | author = IARC
 | authorlink = International Agency for Research on Cancer
 | title = Volume 49: Chromium, Nickel, and Welding
 | origyear = 1990
 | url = http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol49/volume49.pdf
 | format = PDF
 | accessdate = 2006-07-16
 | date = 1999-11-05
 | isbn = 92-832-1249-5
 | quote = There is ''sufficient evidence'' in humans for the carcinogenicity of chromium[VI] compounds as encountered in the chromate production, chromate pigment production and chromium plating industries.
 | publisher = International Agency for Research on Cancer
 | location = Lyon
 | archive-date = 2008-12-24
 | archive-url = https://web.archive.org/web/20081224153750/http://monographs.iarc.fr/ENG/Monographs/vol49/volume49.pdf
 | url-status = dead
 }}</ref> Bir çox iş yerində işçilər, məsələn, paslanmayan poladları örtük və ya qaynaq edərkən, altıvalentli xromun təsirinə məruz qalırlar.<ref name=book/> [[Avropa birliyi]]ndə altıvalentli xromun istifadəsi RoHS direktivi ilə əhəmiyyətli dərəcədə məhduddur.

Altıvalentli xrom, tərkibində və yükündə sulfatlara yaxın olduğuna görə [[Sulfatlar|sulfatın]] nəqliyyat mexanizmi vasitəsilə insan orqanizminin hüceyrələrinə daşınır. Daha çox yayılan trivalent xrom hüceyrələrə daşınmır.

Hüceyrənin içərisində Cr (VI) metastabil pentavalent xroma (Cr (V)), sonra trivalent xroma (Cr (III)) qədər azalır. Zülallara qoşulan trivalent xrom, immun reaksiya daxil edən haptens yaradır. Görünüşlərindən sonra, xroma həssaslıq itmir. Bu vəziyyətdə, xrom əsaslı boyalarla və ya xrom ilə işlənmiş dəri ilə boyanmış hətta tekstil materialları, dərinin qıcıqlanmasına səbəb ola bilər. Vitamin C və digər agentlər xromatlarla reaksiya verir və [[hüceyrə]] daxilində Cr (III) əmələ gətirir.<ref name=Salnikow>Salnikow, K. and Zhitkovich, A., "Genetic and Epigenetic Mechanisms in Metal Carcinogenesis and Cocarcinogenesis: Nickel, Arsenic, and Chromium", Chem. Res. Toxicol., 2008, 21, 28–44. {{DOI|10.1021/tx700198a}}</ref>

Altıvalentli xrom məhsulları genotoksik kanserogenlərdir. Altıvalentli xrom birləşmələrinin xroniki inhalyasiyası nazofarengeal xəstəliklər və [[ağciyər xərçəngi]] riskini artırır. ([[Ağciyər]]lər çox sayda kiçik [[kapillyar]] səbəbindən həssasdır). Göründüyü kimi, genotoksiklik mexanizmi 5 və trivalentli xrom tərəfindən işə salınır.

[[ABŞ]]-da, altıvalentli xromun havada icazə verilən ən yüksək konsentrasiyası 5 mkq / m³ (0.005 mq / m³) təşkil edir.<ref>{{Cite web |title=OSHA: Small Entity Compliance Guide for the Hexavalent Chromium Standards |url=http://www.osha.gov/Publications/OSHA_small_entity_comp.pdf |access-date=2020-03-03 |archive-date=2019-05-10 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190510191022/https://www.osha.gov/Publications/OSHA_small_entity_comp.pdf |url-status=live }}</ref><ref>{{məqalə |заглавие=Tracking Hexavalent Cr in Groundwater |издание=[[Science|Science]] |том=295 |страницы=2024—2025 |doi=10.1126/science.1070031 |pmid=11896259 |язык=en |автор=David Blowes |год=2002 }}</ref>
В России предельно допустимая концентрация хрома (VI) существенно ниже — 1,5 мкг/м³ (0,0015 мг/м³).<ref>{{Cite web |title=ПДК воздуха населённых мест |url=http://ecmoptec.ru/pdknasmest |access-date=2020-03-03 |archive-date=2022-03-30 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220330114201/http://ecmoptec.ru/pdknasmest |url-status=live }}</ref>

Rusiyada xromun (VI) icazə verilən konsentrasiyası əhəmiyyətli dərəcədə aşağıdır — 1.5 mkq / m³ (0.0015 mq / m³).

Azərbaycan əhalisində bu elementin çatışmazlığı diabetə gətirib çıxarır, Azərbaycanda xromun havada gıstəricisi aşağıdır.<ref>{{cite web |url = https://www.bakupost.az/azerbaycan-ehalisinde-bu-elementin-catismazlii-diabet-yaradir-sos |archiveurl = https://web.archive.org/web/20220331012341/https://www.bakupost.az/azerbaycan-ehalisinde-bu-elementin-catismazlii-diabet-yaradir-sos |archivedate = 2022-03-31 |title = Azərbaycan əhalisində bu elementin çatışmazlığı diabet yaradır |author =  |date =  |publisher =  |accessdate = 2020-03-01 |language = az |url-status = unfit }}</ref>

İnsan bədənində xrom atomlarının sayı 0,6 ∙ 1020, bir insan hüceyrəsində isə 0,6 ∙ 105 ədəddir. Qida məhsulları ilə onun orqanizmə sutka ərzində daxil olan miqdarı 0,15 mq, hava ilə 0,0001mq-dır. Təbabətdə xrom pikolinat və xromasaparginat qidaya bioloji aktiv əlavə kimi, həmçinin vitamin-mineral komplekslərin komponenti kimi istifadə olunur. 51Cr izotopu qanın diaqnostikası üçün preparatların tərkibinə daxildir. Xromkalium zəyi KCr(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>∙12H<sub>2</sub>O göy-bənövşəyi [[kristallar]] əmələ gətirir, dəri emalında "xromlu dəri" adlanan dəri almaq üçün dəri aşılanmasında istifadə olunur. Xrom (IV) oksid CrO<sub>2</sub> səs və videoyazılar üçün lentlərin istehsalında istifadə olunur.<ref>{{cite web |url =http://www.nkpi.az/?page=addread&id=777 |archiveurl =https://web.archive.org/web/20220330114155/http://www.nkpi.az/?page=addread&id=777 |archivedate =2022-03-30 |title =KİMYA VƏ HƏYAT element - Xrom |author = |date = |publisher = |accessdate =2020-03-01 |language = |url-status =unfit }}</ref>

Altıvalentli xromdan yayınmaq üçün ümumi qəbul edilmiş üsullardan biri, qalvanik xrom örtükləmə texnologiyasından termal sprey və [[vakuum]] püskürtməyə keçiddir.

Real hadisələrə əsaslanaraq, rejissor [[Stiven Soderberq]]in rejissoru "[[Erin Brokoviç]]in" həyatından bəhs edən filmində, altıvalentli xrom ilə ətraf mühitin çirklənməsi ilə əlaqəli bir böyük məhkəmə iddiası və bunun nəticəsində bir çox insanın ciddi xəstəliklərə yol açması haqqında danışılır.<ref>{{Cite web |title=Официальный сайт Эрин Брокович, страница, посвящённая фильму |url=http://www.brockovich.com/movie.html |access-date=2020-03-03 |archive-date=2013-01-26 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130126083154/http://www.brockovich.com/movie.html |url-status=live }}</ref>

== Həmçinin bax ==
* [[Xrom(VI)oksid]]
* [[Xrom (II) oksid]]
* [[Xrom II sulfat]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Ədəbiyyat ==
* {{kitab3 |автор=Салли А. Х. |заглавие=Хром |оригинал=Chromium |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01008336487 |викитека= |ответственный=Пер. с англ. В. А. Алексеева; Под ред. канд. техн. наук  В. А. Боголюбова |издание= |место=М. |издательство=Металлургиздат |год=1958 |страниц=292 |тираж=2700 |ref= }}
* {{kitab3 |автор=Салли, Артур Генри, Брэндз Э. А. |заглавие=Хром |оригинал=Chromium |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01007433687 |викитека= |ответственный=Пер. с англ. В. А. Алексеева; Под ред. проф., д-ра техн. наук Боголюбов, Владимир Александрович |издание=2-е изд |место=М. |издательство=Металлургия |год=1971 |страниц=360 |тираж= |ref= }}
* {{kitab3 |автор=Плинер, Юрий Львович, Игнатенко, Геннадий Фёдорович, Лаппо, Станислав Иванович|заглавие=Металлургия хрома |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01006473166 |викитека= |ответственный= |издание= |место=М. |издательство=Металлургия (издательство) |год=1965 |страниц=184 |тираж= |ref= }}

== Xarici keçidlər ==
* [https://www.bakupost.az/azerbaycan-ehalisinde-bu-elementin-catismazlii-diabet-yaradir-sos Azərbaycan əhalisində bu elementin çatışmazlığı diabet yaradır ]
* [https://www.yeniavaz.com/az/news/index/127171/azerbaycan-ehalisinde-xrom-catismir-sekerli-diabetin-sebeblerinden-biri Azərbaycan əhalisində XROM çatışmır Şəkərli diabetin səbəblərindən biri]
* [http://www.nkpi.az/?page=addread&id=777 KİMYA VƏ HƏYAT element — Xrom]
* [https://azertag.az/xeber/Orqanizmde_xromun_rolu-1139151 Orqanizmdə xromun rolu]
* [http://e-derslik.edu.az/books/151/units/unit-1/page51.xhtml Xrom]
{{Xarici keçidlər}}
{{Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli}}

[[Kateqoriya:Xrom| ]]