Vilhelm Vin üçün mənbəyə bax

{{Alim}}
'''Vilhelm Vin''' ({{dil-de|Wilhelm Carl Werner Otto Fritz Franz Wien;}} {{DVTY}}) – [[istilik şüalanması|istilik şüalanmalarını]] tənzimləyən qanunlarla əlaqədar kəşflərinə görə 1911-ci ildə [[Fizika üzrə Nobel mükafatı]]nı qazanmış alman fiziki.<ref name="n">{{cite web |title=The Nobel Prize in Physics 1911 |publisher=Nobel Foundation |url=http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1911/index.html |accessdate=9 October 2008 |archive-date=10 December 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081210175243/http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1911/index.html |url-status=live }}</ref> [[Vin qanunu|Vinin yerdəyişmə qanunu]] onun adını daşıyır.

== Həyatı ==

=== Erkən illəri ===
Vin [[Prussiya]] əyalətinin (indiki Primorsk, Rusiya) Fişhauzen yaxınlığındakı Qaffkendə torpaq sahibi Karl Vinin oğlu olaraq anadan olub. 1866-cı ildə ailəsi Rastenburq yaxınlığındakı Draxşteyn şəhərinə (indiki Kętrzyn, Polşa) köçdü. 1879-cu ildə Vin Rastenburqda məktəbində, 1880–1882-ci illərdə [[Heydelberq]] şəhər məktəbində təhsil aldı. 1882-ci ildə [[Göttingen Universiteti]]ndə və [[Berlin Humboldt Universiteti|Berlin Universiteti]]ndə təhsil aldı. 1883–1885-ci illərdə Hermann fon Helmholtz laboratoriyasında işləmiş və 1886-cı ildə ''işığın metallar üzərində difraksiyasına və müxtəlif materialların sınmış işığın rənginə təsiri'' haqqındakı tezisi ilə [[fəlsəfə doktoru]] elmi dərəcəsini aldı. 1896–1899-cu illərdə Vin RWTH Aaxen Universitetində mühazirəçi olaraq fəaliyyət göstərdi. O,1900-cü ildə [[Vürtsburq Universiteti]]ndə və 1919-cu ildə [[Münhen Lüdviq-Maksimilian Universiteti|Münhen Universiteti]]ndə [[Vilhelm Rentgen|Vilhelm Konrad Röntgen]]in iki dəfə varisi oldu.

=== Karyerası ===
1896-cı ildə Vin empirik olaraq qara cisim şüalanmasının paylanma qanununu<ref>{{cite book|last1=Kragh|first1=H.|year=2002|title=Quantum Generations: A History of Physics in the Twentieth Century|url=https://books.google.com/books?id=ELrFDIldlawC&pg=PA58|page=58|publisher=[[Princeton University Press]]|isbn=978-0-691-09552-3|access-date=2022-02-10|archive-date=2022-03-29|archive-url=https://web.archive.org/web/20220329155918/https://books.google.com/books?id=ELrFDIldlawC&pg=PA58|url-status=live}}</ref> təyin etdi və sonradan bu qanun onun şərəfinə Vin qanunu adlandırıldı. Vinin həmkarı [[Maks Plank]] empirik qanunlara güvənmirdi, buna görə də [[Elektrodinamika|elektromaqnetizm]] və [[termodinamika]]dan istifadə edərək, sonradan Vin-Plank qanunu adlanan Vin qanunu üçün nəzəri əsas irəli sürdü. Bununla belə, Vin qanunu yalnız yüksək tezliklərdə keçərli idi və aşağı tezliklərdə parlaqlığı düzgün qiymətləndirmirdi. Plank nəzəriyyəyəsini uyğunlaşdırdı və indi [[Plank qanunu]] adlanan qanunu təklif etdi, bu da [[Kvant mexanikası|kvant mexanikasının]] inkişafına yol açdı. Bununla belə, Vinin yerdəyişmə qanunu adlanan digər [[empirik düstur]] (<math>\lambda_{\mathrm{max}} T = \mathrm{const}</math>) hələ də çox yararlıdır, bu qanun bir cismin buraxdığı dalğaların maksimal uzunluğunu (''λ''<sub>max</sub>) onun mütləq temperaturu (''T'') ilə əlaqələndirir. 1900-cü ildə, o, (Corc Frederik Çarlz Searlenin tədqiqatından sonra) maddənin bütün kütləsinin elektromaqnit mənşəli olduğunu fərz etdi və elektromaqnit kütləsi ilə [[elektromaqnit enerjisi]] arasında əlaqə formulunu (<math>m=(4/3)E/c^2</math>) təklif etdi.

Vin 1898-ci ildə anod şüalarının öyrənilməsi üçün Vin filtrini (həmçinin sürət sellektoru olaraq da bilinir) təkmilləşdirdi. Bu yüklü hissəciklər üçün sürət filtri kimi istifadə edilə bilən perpendikulyar elektrik və maqnit sahələrindən ibarət bir cihazdır. Sürətləndirici kütlə spektrometriyasında hissəcikləri sürətinə görə ayırmaq üçün istifadə olunur. Cihaz ortoqonal elektrik və maqnit sahələrindən ibarətdir ki, bu cihazda düzgün sürətə malik hissəciklər filtri təsirsiz olaraq keçir, fərqli sürətə sahib hissəciklərin isə trayektoriyası əyilir. O yüklənmiş hissəcik enerjisi analizatoru, monoxromator və ya kütlə spektrometri kimi konfiqurasiya edilə bilər. 1898-ci ildə Vin i[[Plazma|onlaşmış qaz]] axınlarını tədqiq edərkən, kütləsi [[hidrogen]] atomuna bərabər olan müsbət hissəciyi müəyyən etdi. Vin bu tədqiqatı ilə [[Mass-spektrometriya|kütlə spektrometriyası]]nın əsasını qoydu. [[Cozef Con Tomson]] Vinin aparatını təkmilləşdirdi və 1913-cü ildə əlavə təcrübələr apardı, sonra 1919-cu ildə [[Ernest Rezerford]] tərəfindən aparılan tədqiqatdan sonra Vinin hissəciyi qəbul edildi və [[Proton (fizika)|proton]] adlandırıldı.

Vin 1911-ci ildə "İstilik şualanmalarını tənzimləyən qanunlarla əlaqədar kəşflərinə görə" [[Fizika üzrə Nobel mükafatı]]nı qazandı.<ref name="n"/>

== Nəşrlər ==
* {{Cite journal
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1898
 |title=Ueber die Fragen, welche die translatorische Bewegung des Lichtäthers betreffen
 |journal=[[Annalen der Physik]]
 |volume=301 |issue=3 |pages=1–18
 |bibcode=1898AnP...301....1D
 |doi=10.1002/andp.18983010502
|title-link=s:de:Translatorische Bewegung des Lichtäthers}}
* {{cite book
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1900
 |title=Lehrbuch der Hydrodynamik
 |url=https://archive.org/details/lehrbuchderhydr01wiengoog
 |publisher=S. Hirzel
 |isbn=978-0-691-21419-1 |ol=16968004M
 |oclc=557663670
}}
* {{Cite journal
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1900
 |title=Über die Möglichkeit einer elektromagnetischen Begründung der Mechanik
 |journal=[[Annalen der Physik]]
 |volume=310 |issue=7 |pages=501–513
 |bibcode=1901AnP...310..501W
 |doi=10.1002/andp.19013100703
|title-link=s:de:Über die Möglichkeit einer elektromagnetischen Begründung der Mechanik }}
* {{Cite journal
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1904a
 |title=Über die Differentialgleichungen der Elektrodynamik für bewegte Körper. I
 |journal=[[Annalen der Physik]]
 |volume=318|issue=4|pages=641–662
 |bibcode=1904AnP...318..641W
 |doi=10.1002/andp.18943180402
|title-link=s:de:Differentialgleichungen der Elektrodynamik I }}
* {{Cite journal
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1904b
 |title=Über die Differentialgleichungen der Elektrodynamik für bewegte Körper. II
 |journal=[[Annalen der Physik]]
 |volume=318 |issue=4 |pages=663–668
 |bibcode=1904AnP...318..663W
 |doi=10.1002/andp.18943180403
|title-link=s:de:Differentialgleichungen der Elektrodynamik II }}
* {{Cite journal
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1904c
 |title=Erwiderung auf die Kritik des Hrn. M. Abraham
 |journal=[[Annalen der Physik]]
 |volume=319 |issue=8 |pages=635–637
 |bibcode=1904AnP...319..635W
 |doi=10.1002/andp.19043190817
|title-link=s:de:Erwiderung auf die Kritik des Hrn. M. Abraham }}
* {{Cite journal
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1904d
 |title=Zur Elektronentheorie
 |journal=[[Physikalische Zeitschrift]]
 |volume=5 |issue=14 |pages=393–395
|title-link=s:de:Zur Elektronentheorie }}
* {{cite book
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1930
 |title=Aus dem Leben und Wirken eines Physikers
 |publisher=Johann Ambrosius Barth
 |isbn=978-0-691-21419-1 |oclc=249831418
}}
* {{cite book
 |last1=Wien |first1=Wilhelm |author-mask=2
 |year=1913
 |title=Neuere Probleme der theoretischen Physik
 |url=http://www.abebooks.com/servlet/BookDetailsPL?bi=514609244&searchurl=tn%3DNeuere%2BProbleme%2Bder%2Btheoretischen%2BPhysik
 |publisher=[[B. G. Teubner]]
 |ol=6565621M
 |lccn=14005571
|language=de}}

== İstinadlar ==
{{istinad siyahısı}}

== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Wilhelm Wien}}
* [https://www.nobelprize.org/prizes/physics/1911/wien/facts/ Wilhelm Wien on Nobelprize.org] including the Nobel Lecture, 11 December 1911 ''On the Laws of Thermal Radiation''{{en}}
* [http://www.nobel-winners.com/Physics/wilhelm_wien.html Wilhelm Wien] on www.nobel-winners.com{{en}}
{{Fizika sahəsində Nobel mükafatı}}
{{Xarici istinadlar}}

[[Kateqoriya:Almaniyalı Nobel mükafatı laureatları]]
[[Kateqoriya:Nəzəri fiziklər]]