Təqvim üçün mənbəyə bax

'''Təqvim''' — böyük vaxt intervallarının hesablanması sistemi. Əsasını göy cisimlərinin hərəkəti ilə əlaqədar olan dövri [[təbiət hadisələri]] təşkil edir. Müxtəlif təqvim növləri mövcuddur.

==Təqvimdən istifadə==
Miladdan 3000 il öncə şumerlər bir gecə-gündüzü 24 saata, bir ili on iki aya bölürdülər.
Ən qədim təqvim [[Ay təqvimi]] olmuşdur.

Miladdan 2780 il öncə [[Misir]] kahinləri tərəfindən 365 gündən ibarət il təqvimi hazırlandı. Müasir dövrdə təqvimin daha geniş yayılmış növü [[Günəş təqvimi]]dir.

Ay təqvimi üzrə ilin uzunluğu 354 gecə-gündüzə bərabərdir. Ay təqvimi Günəş təqvimindən 11 gecə-gündüz qısadır.

Vaxtın hesablanmasında daha çox müxtəliflik ilin başlanğıcını nə vaxtdan hesablamaqda olmuşdur. Əksər ölkələrdə,o cümlədən Azərbaycanda il yazdan hesablanmışdır. Qədim Misirlilər ilin başlanmasını Nilin daşmasından (yay günəşduruşundan) götürürdülər. Bəzi ölkələrdə isə ilin başlanğıcı kimi yeni hökmdarın hakimiyyətə keçməsi,bəzilərində güclü küləklərin başlanması (Şumerdə),paytaxt şəhərinin əsasını qoyulması (Romada), olimpiya oyunlarının keçirilməsi (Yunanıstanda) qəbul edilmişdi.

Ərəblər ilin başlanğıcı üçün Məhəmməd peyğəmbərin Məkkədən Mədinə şəhərinə köçməsi (hicrət) gününü (miladi tarixlə 622-ci il 16 iyul) götürmüşlər. Müsəlman ölkələrində geniş yayılmış bu təqvim “hicri tarix” adı ilə məşhurdur.

== Növləri və yerli xüsusiyyətləri ==

=== Yuli Sezarın təqvimi ===

Yuli Sezarın<ref>{{Cite web |title=Arxivlənmiş surət |url=https://az.wikipedia.org/wiki/%C3%87elov |access-date=2018-01-04 |archive-date=2022-01-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220122002801/https://az.wikipedia.org/wiki/%C3%87elov |url-status=live }}</ref> təqviminə görə hər 4 ildən 3-ü 365 gün (qısa il), 1-i 366 gün (uzun il) olurdu. Sezar təqvimində ilin orta uzunluğu 365 sutka 6 saat idi. Bu da bir ilin həqiqi uzunluğundan 11 dəqiqə 14 saniyə çox idi. Buna görə də artıq XV əsrdə yeni ilin daxil olması astronomik yeni ildən 10 sutka geri qalırdı.

=== Qriqori təqvimi === 

Növbəti Təqvim islahatı Roma papası XIII Qriqori tərəfindən həyata keçirildi.'''Qriqori təqvimi'''<ref>{{Cite web |title=President.az saytı. Bayramlar |url=http://www.president.az/pages/7/print |access-date=2018-01-04 |archive-date=2018-01-11 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180111003814/http://www.president.az/pages/7/print |url-status=dead }}</ref> — dünyanın əksər ölkələrinin, o cümlədən [[Azərbaycan Respublikası]]nın rəsmi təqvimi. Papa [[XIII Qriqori]]nin göstərişi ilə tərtib olunmuşdur. Daha əvvəlki [[Yuli təqvimi]]nin islah edilmiş variantıdır. [[4 oktyabr]] [[1582]]-ci ildən tətbiq olunsa da ayrı-ayrı ölkələrdə bu təqvimə müxtəlif vaxtlarda keçilmişdir.
1582-ci ildə hər ayın tarixi 10 gün sürüşdürüldü (artırıldı), qısa və uzun illərin növbələşməsi saxlanıldı. Qərara aldılar ki, illərin nömrələrindən hansı biri iki sıfırla bitirsə və yüzlüklərin sayı 4-ə bölünmürsə, o ili uzun il yox, qısa il hesab etsinlər. Bu təqvimə görə, məsələn, 1900-cü qısa il, 2000-ci il uzun il olmalıdır (Halbuki 1900 və 2000 ədədləri 4-ə bölündüyü üçün hər iki il uzun il olmalı idi).
Qriqori təqvimidə Yuli təqvimi kimi 12 aydan ibarətdir: [[yanvar]], [[fevral]], [[mart]], [[aprel]], [[may]], [[iyun]], [[iyul]], [[avqust]], [[sentyabr]], [[oktyabr]], [[noyabr]] və [[dekabr]].
Yeni il [[yanvar]]ın 1-dən başlayır.Dekabırın 31-də qurtarır.
# [[Yanvar]] — 31 gün
# [[Fevral]] — 28 yaxud 29<ref>Nömrəsi iki sıfırla qurtaran illər istisna olmaqla, [[4 oktyabr]] [[1582]] tarixdən sonrakı hər hansı ilin nömrəsi 4-ə qalıqsız bölünərsə, həmin ildə fevral ayı 29 gündən ibarət olur. Göstərilən tarixdən sonrakı nömrəsi iki sıfırla qurtaran illərdə isə, ilnin nömrəsi 400-ə qalıqsız bölündükdə həmin ildə fefral ayı 29 gündən ibarət olur.</ref> 
# [[Mart]] — 31 gün
# [[Aprel]] — 30 gün
# [[May]] — 31 gün
# [[İyun]] — 30 gün
# [[İyul]] — 31 gün
# [[Avqust]] — 31 gün
# [[Sentyabr]] — 30 gün
# [[Oktyabr]] — 31 gün
# [[Noyabr]] — 30 gün
# [[Dekabr]] — 31 gün

Yuli təvimi hər 400 ildə təbiət təqvimini təxminən 3 gün üstüələyirdi. Məsələn, əgər eranın başlanğıcında - [[İsa peyğəmbər|İusus Xristosun]] doğulduğu illərdə, gecə-gündüz bərabərliyi (başqa sözlə, [[Novruz bayramı]]) martın 23-nə düşürdüsə, [[1600]]-cü ildə martın 11-nə təsadüf etməli idi (23-((1600:400)Х3)). Ona görə də Papa Qriqori təqvimdə islahat etməyə məcbur oldu və [[4 oktyabr]] [[1582]]-ci il tarixdə [[İspaniya]], [[İtaliya]], [[Portuqaliya]], [[Reç Pospolitiya]] ([[Büyük Litva knyazlığı]] və [[Polşa]] tərkibində federativ dövlət) ərazisində oktyabrın 5-inin  [[15 oktyabr]] olduğu elan edildi. Lakin provoslav məzhəbli xristianlar Papa Qriqorinin islahatını qəbul etmədilər.  Rusiya 1918-ci ilə qədər Qriqori təqviminə keçmədi. Vladimir Leninin dekreti ilə [[31 yanvar]] [[1918]]-ci il tarixdə Rusiyada  fevralın 1-i, fevralın 13-ü elan edildi.

=== Cəlali təqvimi ===

Bir sıra İran riyaziyyatçıları, o cümlədən Həkim Ömər Xəyyam (1048-1122), Əbu Hatəm Müzəffar İsfizari, Əbu əl-Abbas Ləvkəri, Məhəmməd bin Əhməd Mə'muri, Meymun bin Nəcib Vəseti, İbn Kuşk Beyhəqi Mübahi və onların başında Əbül Fəth Əbdül Rəhman Mənsur Xazini tərəfindən tərtib edilmişdir. Bu təqvim Cəlalüddövlə Məlikşah Səlcuqi (1055-1092) dövründə Xoca Nizamül Mülkün əmri ilə İsfahan (İranın o vaxtkı paytaxtı), Rey və Neyşabur şəhərlərində tərtib edilmişdir. Bu Təqvimə görə hər 32 ildən deyil, hər 33 ildən  8-i uzun il olmalıdır.Ömər Xəyyama görə 1 il =365 · 8/33 sutkadır. Onun xətası 1 ildə cəmi 19 saniyədir.

=== Ay Təqvimi ===

İl və gündən başqa Yerdə daha bir sabit dövri proses var. Bu, ay fazalarının dəyişməsidir. Bu əsasda yaradılan Təqvim bir il 12 aya bölünür. İndiyə kimi bir sıra müsəlman ölkələrində işlədilən ay Təqvim bu hadisəyə əsaslanır.
'''Təqvim çevrilmələri''' — [[təqvim]]lər arasında il fərqini təyin edir.

Miladi tarixin hicri tarixinə çevrilməsi düsturu:

<math> Hicri =Miladi - 622 + \frac {Miladi - 622}{32} </math>

Hicri tarixin miladi tarixə çevrilməsi üçün düstur:

<math> Miladi =Hicri - Hicri : 33 + 622 </math>

Miladi təqvimini yəhudi təqviminə çevirmək üçün düstur.<br>

<math> Y = M + 3761 </math>

Yəhudi təqviminin miladi təqviminə çevirmək üçün düstur:<br>

<math> M = Y - 3761 </math>

==== Qeydlər ====

* M — Miladi tarixi
* Y — Yəhudi tarixi 

=== Rusiya ===

Rusiyada qədim tarixə görə ilin başlanğıcı baharın başlanğıcı götürüldüyündən yeni il [[1 mart]] tarixi götürülürdü.

Çar III İvanın dövründə 1492-ci ildə yeni il ( "dünya yaranmasının" 7000-ci ili ) Vizantiyadakı kimi 1 sentyabr tarixinə keçirilir.

Çar I Pyotrun sərəncamı ilə "dünya yaranması" təqvimi yulian təqvimi ilə əvəz edilir və yeni il 1 yanvar 1700-cü ildən başlayır (təqvimlərarası fərq 550 il təşkil edir).

=== Başqa təqvimlər ===

* [[Astek təqvimi]]
* [[Qriqori təqvimi]]
* [[Yuli təqvimi]]
* [[Hicri təqvimi]]
* [[Qəməri təqvimi]]
* [[Türk-monqol təqvimi]]
* [[Xalq təqvimi]]

== Ədəbiyyat ==

1. M.Mərdanov, S.Mirzəyev, Ş. Sadıqov Məktəblinin riyaziyyatdan izahlı lüğəti. Bakı 2016, "Radius nəşriyyatı", 296 səh.

2. "Azərbaycan Sovet Ensklopediyası" I-X cild, Bakı 1976-1987.

== Xarici keçidlər ==

* [http://ksunne.ru/raznoe/data.htm Hicri təqviminin Qriqori təqviminə tərcüməsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20081020164423/http://ksunne.ru/raznoe/data.htm |date=2008-10-20 }}
* [http://www.calendian.com/T%C9%99qvim.html Təqvim (Azərbaycan)] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160329095611/http://www.calendian.com/T%C9%99qvim.html |date=2016-03-29 }} ''Calendian.com''
* [http://tarix.info/ixtira/348-t601qvim.html Tarix.info] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20130809173854/http://tarix.info/ixtira/348-t601qvim.html |date=2013-08-09 }}

[[Kateqoriya:Təqvim|*]]