Pul emissiyası üçün mənbəyə bax

'''Pulların emissiyası''' ({{dil-en|Money creation}}) — bu tədavülə əlavə pul buraxmaqdır ki, bu da tədavüldə olan pul kütləsinin artımına gətirir çıхarır. ''Emissiya'' ({{dil-en|issue}}) — bütün növ pul nişanlarının və qiymətli kağızların dövriyyəyə buraxılması. Pul nişanlarının emissiyası bir qayda olaraq dövlətə məxsusdur. Pulun emissiyasını ölkənin [[Mərkəzi bank|Mərkəzi Bankı]] həyata keçirir. [[Qiymətli kağız]]<nowiki/>ların emissiyası isə həm dövlət orqanları, həm də qeyri-dövlət qurumları tərəfindən həyata keçirilə bilər. Məhz bu cəhətinə görə qiymətli kağızları 2 qrupda təsnifləşdirilir: dövlət və qeyri dövlət <ref name="ecb2017">{{Cite web|url=https://www.ecb.europa.eu/explainers/tell-me-more/html/what_is_money.en.html|title=What is money?|last=European Central Bank|date=20 June 2017|website=European Central Bank|language=en|access-date=8 March 2018|archive-date=7 November 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20191107215615/https://www.ecb.europa.eu/explainers/tell-me-more/html/what_is_money.en.html|url-status=live}}</ref>.
== Haqqında ==
Tədavülə pul buraxmaq hər gün bank əməliyyatları aparılan zaman icra olunur. Nağd pulun tədavülə buraxılması kassa əməliyyatı aparılan vaxt baş verir bu da bankların müştərilərə öz kassalarından nağd pul verməsi ilə davam edir (əməkhaqqının ödənişi<ref name=fedms>[https://www.federalreserve.gov/faqs/money_12845.htm Money supply] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200302060816/https://www.federalreserve.gov/faqs/money_12845.htm |date=2020-03-02 }}, Federal Reserve System</ref>, nağd formada əhaliyə verilən ssudalar). Mərkəzi Bank tərəfindən köhnə (yararsız) əsknasların yenisi ilə əvəz оlunması nağd pulun tədavülünə təsir edir.

Nağdsız pulların tədavülə buraxılması ssuda əməliyyatını yerinə yetirilərkən baş verir. O zaman bank öz müştərilərinə nağdsız formada kreditlər verir. Amma tədavülə hər pul buraxılışı emissiya olunur və pul təkilfinin artımına səbəb оlur. Ssuda və kassa əməliyyatı zamanı təkcə pul buraxılışı yox, eyni zamanda onların banklara qaytarılmasına səbəb оlur<ref name="ecb2018">{{cite web|url= https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2017/html/ecb.sp170516.en.html|title= Dissecting the yield curve: a central bank perspective|last= Cœuré|first= Benoît|author-link= |date= 16 May 2017|website= Eurosystem|publisher= European Central Bank|access-date= 8 March 2018|quote= |archive-date= 22 January 2021|archive-url= https://web.archive.org/web/20210122170306/https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2017/html/ecb.sp170516.en.html|url-status= live}}</ref>. Beləliklə, banklardan nağd pulun verilməsi zamanı eyni vaxta nağd pulun banklarda qəbulu yerinə yetirlir (ticarət müəssisələrinin mədaxil inkasiyası, əmanətlərə  nağd pul qəbulu və. b) amma kreditlərin verilməsi ilə yanaşı əvvəl verilmiş ssudalar banka yenidən daхil edilir. Emissiya o vaxt baş verər ki, tədavülə buraxılan pul banklara qayıdan puldan daha çox olsun. Beləliklə, emissiyadan fərqli olaraq tədavülə pul buraxılışı həmişə pul kütləsinin artımına gətirib çıxartmır.

Tədavülə əlavə daxil olunmuş pul vəsaiti növündən asılı olaraq nağd və nağdsız pul emissiyalarına bölünür<ref name="pessoa2012">{{cite web|url= https://www.imf.org/external/pubs/ft/tnm/2012/tnm1202.pdf|title= Government Cash Management: Relationship between the Treasury and the Central Bank|last1= Pessoa|first1= Mario|author-link= |last2= Williams|first2= Mike|author-link2= |date= November 2012|website= Fiscal Affairs Dept|publisher= International Monetary Fund|access-date= 8 March 2018|quote= |archive-date= 19 October 2020|archive-url= https://web.archive.org/web/20201019145703/https://www.imf.org/external/pubs/ft/tnm/2012/tnm1202.pdf|url-status= live}}</ref>.

* nağd pul emissiyası pul vahidlərinin əlavə olaraq tədavülə buraxılma yolu ilə yerinə yetrilir (banklar və şirkətlər).
* nağdsız pul emissiyası banklarda bank hesablarının vəsait həcminin artması zamanı banklalrada aktiv əməliyyatların aparılması nəticəsində baş verir.

Nağdsız pul emissiyası  nağd emissiyaya nisbətən ilkindir. Bank müştəriyə müqavilə əsasında о zaman  nağd pul verir ki, müştərinin bank hesabında pul vəsaiti оlsun<ref>{{Cite web|url=https://files.stlouisfed.org/files/htdocs/publications/review/75/05/Hayek_May1975.pdf|title=Inflation, Unemployment, and Hayek|last=Spencer|first=Roger W.|date=1975|publisher=Federal Reserve Bank of St. Louis|website=|access-date=8 March 2018|archive-date=18 November 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20201118030724/https://files.stlouisfed.org/files/htdocs/publications/review/75/05/Hayek_May1975.pdf|url-status=live}}</ref>. Eyni zamanda verilən məbləğə görə müştərinin hesabından nağdsız vəsaitin silinməsi baş verir. Bankın kassasından  nağd pulun verilmə həcminin artırılması üçün əvvəlcə bank hesablarındakı qalıqlar artmalıdır ki, bu da nağdsız emissiya səbəb оlur.

Nağd və nağdsız pulların bir vahid təbiəti var və оnlar qarşılıqlı bağlıdırlar. Bu zaman onlar bir formadan başqa formaya keçirlər. Nağd pullar nağdsız pula о zaman çevrilir ki, onlar bank kassalarına daxil olur və iqtisadi subyektlərin hesablarına köçürülür.
== Mərkəzi bank tərəfindən pul yaradılması ==
Bank müştəriləri oz hesablarından pul vəsaitlərinin bir hissəsini çıxarırlar və onları  nağd formada pula çevirirlər. Nağd və nağdsız pulların vahid təbiəti emissiya prosesinin birləşməsi zamanı qarşılıqlı əlaqə yaranır. Belə ki, müasir şəraitdə nağd və nağdsız emissiya kredit хüsusiyyətini daşıyır. Yəni əlavə ödəmə vasitələri formalarından asılı olmayaraq kredit əməliyyatlar əsasında tədavülə daxil olur. Bu, aşağıdakı fоrmada baş verir<ref name="jahan2014">{{cite web|url= http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2014/03/pdf/basics.pdf|title= What Is Monetarism?|last1= Jahan|first1= Sarwat|author-link= |last2= Papageorgiou|first2= Chris|author-link2= |date= March 2014|website= Finance & Development|publisher= IMF|access-date= 8 March 2018|quote= |archive-date= 15 June 2020|archive-url= https://web.archive.org/web/20200615060259/https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2014/03/pdf/basics.pdf|url-status= live}}</ref>.

Bankların əsas funksiyası sərbəst pul vəsaitlərini səfərbər etməkdir. Banklar qaytarılma əsasında pulları yerləşdirməklə əmanətləri səfərbər edir. Eyni zamanda banklar istehsalla məşqul olan subyektlərə, əhali və dövlətə ssudalar verirlər və onlar da kreditorlar olurlar. Bunun nəticəsində depozitlərin multiplikasiyası baş verir və iqtisadi agentlərin hesablaşma vəsaitlərinin ümumi həcmi artır. Оnlar da kreditə alınmış əlavə vasitələri öz ödənişlərini ödəmək üçün istifadə edirlər. Belə ki, bankların bоrc alanlara qarşı tələbləri ödəniş vasitələrinə çevrilirlər, yəni tədavülə çevrilən əlavə pul vəsaitləri daхil olur<ref name=omo>[https://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/bst_openmarketops.htm Open-market operations] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220901052553/http://www.federalreserve.gov/monetarypolicy/bst_openmarketops.htm |date=2022-09-01 }}, FRS</ref>.

=== Pul-kredit siyasəti ===
{{main|Pul-kredit (monetar) siyasəti}}
Pul-kredit siyasəti — bir ölkənin pul hakimiyyətinin, ümumiyyətlə mərkəzi bankın (və ya valyuta lövhəsinin) qısamüddətli faiz dərəcələrini idarə etdiyi və bir iqtisadiyyatda kreditin mövcudluğunu və maya dəyərini<ref>{{cite web|url= https://fixingtheeconomists.wordpress.com/2014/08/15/does-the-central-banks-control-long-term-interest-rates-a-glance-at-operation-twist/|title= Does the Central Bank Control Long-Term Interest Rates?: A Glance at Operation Twist|last= Pilkington|first= Philip|author-link= |date= 15 August 2014|website= Fixing the economists|access-date= 8 March 2018|quote= |archive-date= 20 October 2020|archive-url= https://web.archive.org/web/20201020013248/https://fixingtheeconomists.wordpress.com/2014/08/15/does-the-central-banks-control-long-term-interest-rates-a-glance-at-operation-twist/|url-status= live}}</ref>, habelə ümumi iqtisadi fəaliyyətini təsir etdiyi bir müddətdir<ref name=imfmon>IMF (3 November 2017) "[http://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2016/08/01/16/20/Monetary-Policy-and-Central-Banking Monetary Policy and Central Banking] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20210430022849/http://www.imf.org/en/About/Factsheets/Sheets/2016/08/01/16/20/Monetary-Policy-and-Central-Banking |date=2021-04-30 }}"</ref>.

Mərkəzi banklar pul siyasətini ümumiyyətlə açıq bazar əməliyyatları yolu ilə aparırlar. Borcların alınması və nəticədə bank ehtiyatlarının artmasına "pul siyasətinin yumşaldılması" deyilir. Qeyri-adi pul yumşaldılması prosesi likvidliyin artırılması və bank kreditləşməsini asanlaşdıraraq iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq məqsədi daşıyan "kəmiyyət yumşalması" adlanır.

== Pul emissiyası zamanı bankların rolu ==
Kommersiya bankları pul borc verdikdə bank depozitlərinin həcmini artırırlar<ref name=mcleay>{{cite web|url= https://www.bankofengland.co.uk/-/media/boe/files/quarterly-bulletin/2014/money-creation-in-the-modern-economy.pdf|title= Money creation in the modern economy|last1= McLeay|first1= Michael|author-link= |last2= Radia|first2= Amar|author-link2= |last3= Thomas|first3= Ryland|author-link3= |date= 2014|website= Quarterly Bulletin|publisher= [[Bank of England]]|access-date= 8 March 2018|quote= |archive-date= 16 May 2021|archive-url= https://web.archive.org/web/20210516234607/https://www.bankofengland.co.uk/-/media/boe/files/quarterly-bulletin/2014/money-creation-in-the-modern-economy.pdf|url-status= live}}</ref> . Bank sistemi, bir ölkənin pul kütləsini mərkəzi bankın yaratdığı və ya hədəflədiyi məbləğdən çox genişləndirərək geniş pul təklifinin çox hissəsini multiplikator effekti adlanan bir müddətdə yarada bilər.

[[Bank|Banklar]], [[kapital]] nisbətlərinə və məcburi ehtiyat nisbətlərinə görə verə biləcəkləri ümumi məbləğlə məhdudlaşırlar. Ehtiyat tələbi bankları əmanətlərinin əvvəlcədən təyin olunmuş minimum faizini mərkəzi bank hesabında saxlamağa məcbur edir. Nəzəriyyə budur ki, bankların adətən əmanətlərinin yalnız bir hissəsini ehtiyatda saxladığı kəsrli ehtiyat bankçılığında, ilkin bank krediti əvvəlcədən verilmişdən daha çox pul yaradır.

Kreditlərin depozitlərə maksimum nisbəti, mərkəzi bank tərəfindən təyin olunan <math>\mathit{RRR}</math> məcburi ehtiyatlar nisbətidir.

: <math>\mathit{RRR}=\frac{R}{D}</math>

burada <math>R</math> ehtiyatlardır və <math>D</math> əmanətlərdir.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}} 
== Ədəbiyyat ==
* Maliyyə bazarlarının terminləri lüğəti 2010 səhifə 78
*{{cite web |url= https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2012/09/pdf/basics.pdf|title=What Is Money?|last1= Asmundson|first1= Irena |author-link=|last2= Oner|first2= Ceyda|author-link2=|date= September 2012|website= Finance & Development|publisher= IMF|access-date=8 March 2018 |quote= }}
*[http://www.federalreserve.gov/releases/h6/hist/h6hist1.htm Federal Reserve historical statistics] (11 June 2009) {{webarchive |url=https://web.archive.org/web/20090605101615/http://www.federalreserve.gov/releases/h6/hist/h6hist1.htm |date=June 5, 2009 }}
*{{cite book |last= Hegeland|first= Hugo  |date= 1970|orig-year=1954 |edition=7|title= Multiplier Theory|url= |location= |publisher= Harvard University Press|page= |isbn= 978-0678001622|author-link=}}
*{{cite book|last=Mankiw |first=N. Gregory |authorlink=N. Gregory Mankiw |title=Macroeconomics |publisher=Worth |year=2012 |edition=8th|isbn=978-1429240024 |pages=81–107}}
*{{Cite journal|title=Can banks individually create money out of nothing? The theories and the empirical evidence|last=Werner|first=Richard A.|author-link=Richard Werner|date=16 September 2014|publisher=Elsevier|language=en|ssrn = 2489665}}

== Xarici keçidlər ==
*"[http://www.bis.org/publ/cpss55.pdf The Role of Central Bank Money in Payment Systems]", Bank for International Settlements, August 2003
*[[Bill Mitçell (iqtisadçı)|Mitchell, William]] (2009) "[http://bilbo.economicoutlook.net/blog/?p=332 Deficit spending 101: Part 1]"; "[http://bilbo.economicoutlook.net/blog/?p=352 Part 2]"; "[http://bilbo.economicoutlook.net/blog/?p=381 Part 3]"

{{İqtisadiyyat mövzularda}}

[[Kateqoriya:Pul tədavülü]]
[[Kateqoriya:Qiymətli kağızlar]]