Oksigen üçün mənbəyə bax

{{Elementqutusu başlıq 
| nömrə  = 8
| işarə  = O
| ad     = oksigen
| sol    = [[azot]]
| sağ    = [[flüor]]
| yuxarı = 
| aşağı  = [[kükürd|S]]
| qrup = 16
| dövr = 2
| blok = p
| görünüşü = rəngsiz qaz
| image = Liquid oxygen in a beaker 4.jpg
| atom kütləsi = [15,99903; 15,99977]<ref>Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu.</ref>
| ionlaşma enerjisi = 132 (-2e)
| elektromənfiliyi = 3,44
| oksidləşmə dərəcəsi = -2, 0, ½, +1, +2
| elektron formulu = 
| aqreqat halı = -219°C 
| elektron formulu = 1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup> 2p<sup>4</sup>
| halı = Rəngsiz, dadsız və qoxusuz [[qaz]]; mavi maye <br> (aşağı temperaturda)
| sıxlığı = qaz: 1,42897 kq/m³<br> 
maye: 1,141
| ərimə temperaturu c = -218.79
| ərimə temperaturu k = 54.36
| ərimə temperaturu f = -361.82
| qaynama temperaturu c = -182.95
| qaynama temperaturu k = 90.20
| qaynama temperaturu f = -297.31
|spektr                 =
}}

'''Oksigen''' ({{lang-la|oxygenium}}, kimyada işlənən qısaltması '''O''') — [[Dmitri Mendeleyev]]in [[Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli|elementlərin dövri sistemində]] 8-ci element.

''Oksigen'' — kimyəvi cəhətdən qeyri-metal, [[xalkogenlər]] qrupundan ən asan elementdir. Normal şəraitdə sadə bir maddə kimi, rəngsiz, dadı və qoxusu olmayan bir qazdır, molekulu iki oksigen atomundan (O<sub>2</sub> düsturundan) ibarətdir və buna görə oksigen də deyilir<ref>[http://www.ngpedia.ru/id3764p1.html Дикислород] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20160304202907/http://www.ngpedia.ru/id3764p1.html |date=2016-03-04 }} // Большая Энциклопедия Нефти Газа</ref>. [[Maye oksigen]] açıq mavi rəngdədir, bərk oksigen isə açıq mavi kristaldır. Dərsdəki reaksiyaları yazaraq öyrənməyiniz sizin üçün çox yaxşı olacaqdır.

Oksigenin digər allotropik formaları var, məsələn, ozon — normal şəraitdə, molekulu üç oksigen atomundan (formula O<sub>3</sub>) ibarət olan xüsusi bir qoxusu olan mavi rəngli bir qazdır.

[[Cozef Pristli]] [[civə]] oksidini HgO iki tərəfi qabarıq linza vasitəsi ilə qızdırırdı. Qızdırarkən, o, civənin və çox miqdarda qazın əmələ gəlməsini görüb. Əvvəlcə onu hava zənn edib. Cozef Pristli qaz olan borunun içinə yanan şamı saldı və qeyri adi bir şey gördu. Şam işıqlı alovda yanırdı. Həmin qaz olan gümbəzin altında yerləşən siçanlar özlərini yaxşı hiss edib, hərəkət edirdilər. Cozef Pristli qazın təsirini öz üzərində sınadı. Nəfəs almaq asan və xoş idi. "Kim bilir, – yazırdı o, – bəlkə bu təmiz hava zaman keçdikcə çox dəbli zinət əşyası olacaq, hal-hazırda isə bu həzzi siçanlar aldı".
Daha sonra məlum oldu ki, oksigeni hələ [[XVII əsr|XVII əsrdə]] holland alimi [[Kornelius Drebbel]] kəşf etmişdir. O, oksigendən özünün düzəltdiyi yeraltı qayıqda istifadə edirdi. Bu kəşf sirr olaraq qaldı, çünki o zamanlar qayıq hərbi texnika sayılırdı.

Oksigenin əhəmiyyətini həqiqi dəyərləndirən ilk olaraq fransız alimi [[Antuan Lavuazye]] olub. 1775-ci ildə qoyulan eksperimentlər nəticəsində, o tənəffüs və yanma proseslərini maddələrin oksigenlə əlaqəsi kimi izah edə bildi. Bu müasir "oksigen" adını Lavuazye təklif etdi.

Oksigen [[atmosfer]], [[litosfer]] və [[hidrosfer]] qatları kütləsinin təqribən 49,4%-i oksigenin payına düşür. Birləşmə şəklində oksigen torpağın, suyun, dağ süxurlarının, filizlərin, mineralların əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Təbii suların 88,88%-i, çay qumunun 53,5%-i oksigen elementindən ibarətdir. Oksigen bütün canlı orqanizmlərin tərkibinə daxildir. Məsələn-İnsan bədəninin 65%-i oksigendir.

Təbii birləşmələrdə oksigen elementinin üç izotopuna rast gəlinir. Bunlardan ən çox yayılan nisbi [[atom kütləsi]] 16 olan izotopdur.
Oksigen yanmır, yanmağa kömək edir.

== Adı ==
''Oksigen'' sözü ([[XIX əsr]]in əvvəllərində "turşulaşdırıcı" adlanırdı),digər [[Neologizm|neologizmlərlə]] birlikdə "turşu" sözünü [[Mixail Lomonosov]] rus dilində müəyyən dərəcədə tanıtdı, beləliklə, "oksigen" sözü, öz növbəsində, A. Lavuaziyer tərəfindən təklif olunan "oksigen" ({{lang-fr|oxygène}}) sözünün bir izləmə kağızı idi {{lang-grc2|γεννάω}} — "doğururam") — orijinal mənası — "turşu" ilə əlaqəli olan " turşu yaradan" kimi tərcümə olunur, müasir beynəlxalq [[nomenklatura]]ya görə əvvəllər [[oksidlər]] adlanan maddələri nəzərdə tuturdu.

XX əsrin birinci yarısına kimi [[Orta azərbaycanca|köhnə Azərbaycan dilində]] bu element üçün '''Müvəllidülhümuzə'''<ref>https://www.azleks.az/online-dictionary/m%C3%BCv%C9%99llid%C3%BClh%C3%BCmuz%C9%99?s=18 {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20220328130805/https://www.azleks.az/online-dictionary/m%C3%BCv%C9%99llid%C3%BClh%C3%BCmuz%C9%99?s=18|date=2022-03-28}} müvəllidülhümuzə. oksigen</ref> ({{Dil-az2|موَلِدالحُموزه}}) sözü işlənilirdi.<ref>https://viewer.rusneb.ru/ru/000200_000018_RU_NLR_ONL2_15989?page=64&rotate=0&theme=white  Lüğət Rusi və Türki, Sultan-Məcid Qənizadə, 1909</ref>

== Kəşf tarixi ==
Rəsmi olaraq<ref>J. Priestley, Experiments and Observations on Different Kinds of Air, 1776.</ref><ref>W. Ramsay, The Gases of the Atmosphere (the History of Their Discovery), Macmillan and Co, London, 1896.</ref>oksigenin İngilis kimyaçısı [[Cozef Pristli]] tərəfindən 1 avqust 1774-cü ildə möhürlənmiş bir qabda civə oksidini parçalayaraq kəşf edildiyi güman edilir
(Pristli, güclü bir lensdən istifadə edərək bu birləşmədə günəş şüalarını istiqamətləndirdi).

:: <math>\mathsf{ 2HgO \ \xrightarrow{^ot} \ 2Hg + O_2 \uparrow}</math>

Lakin, Pristli əvvəlcə yeni bir sadə maddə kəşf etdiyini başa düşmədi,o, havanın tərkib hissələrindən birini təcrid etdiyinə inanırdı (və bu qazı "boşaldılmış hava" adlandırdı).Pristli kəşfini məşhur fransız kimyaçısı Antuan Lavuazyeyə açıqlamışdı. 1775-ci ildə [[Antuan Lavuazye]] oksigenin [[Hava|havanın]] ayrılmaz bir hissəsi olduğunu təsbit etdi.

Bir neçə il əvvəl (1771-ci il) oksigen [[İsveç]] kimyaçısı [[Karl Vilhelm Şeyele]] tərəfindən alındı. Şeyele bu qazı "odlu hava" adlandırdı və kəşfini 1777-ci ildə nəşr olunan bir kitabda təsvir etdi (məhz kitab Pristli tərəfindən kəşf edildiyini elan etdikdən sonra nəşr olunduğu üçün sonuncu oksigen kəşfçisi hesab olunur). Şeyele Lavuazye ilə təcrübəsi barədə də məlumat verdi. Oksigenin tapılmasını asanlaşdıran mühüm addım, civənin oksidləşməsi və oksidin sonrakı parçalanması ilə bağlı əsərlər yazan fransız kimyaçısı Piyer Bayenanın işi idi.

Nəhayət, A. Lavuazye Pristliy və Şeyelenin məlumatlarından istifadə edərək əldə edilmiş qazın mahiyyətini başa düşdü. Onun işi çox böyük əhəmiyyətə malik idi, çünki bunun sayəsində o dövrdə dominant olan və kimya elminin inkişafına mane olan fologiston nəzəriyyəsi ləğv edildi. Lavuazye, müxtəlif maddələrin yanması ilə əlaqədar bir təcrübə apardı və nəticələrini yandırılmış elementlərin ağırlığına dair dərc edərək, fologiston nəzəriyyəsini təkzib etdi. [[Kül|Külün]] çəkisi Lavuazyeyə yanma zamanı [[maddə]]nin kimyəvi bir reaksiya (oksidləşmə) olduğunu iddia etmək hüququ verən elementin ilkin [[Çəki (qüvvə)|çəkisini]] aşdı,bu baxımdan başlanğıc maddənin kütləsi artır, bu da fologiston nəzəriyyəsini təkzib edir.

Beləliklə, oksigen kəşfinin əhəmiyyəti Pristli, Şeyele və Lavuazye arasında bölüşdürülür.

== Təbiətdə tapılması ==
[[Fayl:Oxygenation-atm.svg|thumb|right|300px|Yer atmosferində O<sub>2</sub> yığılması. Yaşıl qrafik oksigen səviyyəsinin aşağı qiymətləndirməsidir, qırmızı yuxarı. <br>

'''1'''. (3,85–2,45 milyard il öncə) — O<sub>2</sub> əldə edilməmişdir <br>
'''2'''. (2,45–1,85 milyard il öncə) O<sub>2</sub> əldə edildi, lakin okean və dənizin dibi ilə uduldu <br>
'''3'''. (1,85–0,85 milyard il öncə) O<sub>2</sub>okeandan çıxır, lakin quruda [[Süxurlar|süxurların]] oksidləşməsi zamanı və [[Ozon qatı|ozon qatının]] əmələ gəlməsi zamanı istifadə olunur<br>
'''4'''. (0,85–0,54 milyard il öncə) quruda olan bütün [[süxurlar]] oksidləşir, [[Atmosfer|atmosferdə]] O<sub>2</sub> yığılması başlayır<br>
'''5'''. (0,54 milyard il öncə — bu zamana qədər) müasir dövrdə, [[Atmosfer|atmosferdə]] O<sub>2</sub> sabitləşdi]]

Oksigen yer qabığındakı ən bol [[element]]dir və bərk yer qabığının kütləsinin 47% -ni təşkil edir (müxtəlif birləşmələr, əsasən [[silikatlar]]). Dəniz və şirin sularda çox miqdarda bağlı oksigen var — 85,82% (çəkisi ilə). [[Yer qabığı|Yer qabığının]] 1500-dən çox birləşməsində oksigen var<ref name="Хим">{{kitab3|автор=Кнунянц И. Л. и др.|заглавие=Химическая энциклопедия|место=Москва|издательство=Советская энциклопедия|год=1990|том=2|страницы=387—389|страниц=671|тираж=100000}}</ref>.

[[Atmosfer|Atmosferdə]] sərbəst oksigenin miqdarı həcmi ilə 20,95%, çəkisi ilə 23,10% (təxminən 1015 [[ton]]<ref name="Угай">{{kitab3|автор=Я. А. Угай|заглавие=Общая и неорганическая химия|место=Москва|издательство=Высшая школа|год=1997|страницы=432—435|страниц=527}}</ref>) təşkil edir. Ancaq 3.5 milyard il əvvəl Arxey erasında ilk fotosintetik mikroblar meydana gəlməmişdən əvvəl atmosferdə praktiki olaraq yox idi. Paleoproterozoyda (3–2.3 milyard il əvvəl) atmosferin tərkibindəki qlobal dəyişiklik (oksigen fəlakəti) nəticəsində çox miqdarda sərbəst oksigen meydana gəlməyə başladı. İlk milyard il ərzində demək olar ki, bütün oksigen okeanlarda həll edilmiş dəmir ilə əmilir və jespilit yataqları əmələ gəldi. 3–2,7 milyard il əvvəl atmosferə buraxılmağa başladı və 1.7 milyard il əvvəl mövcud səviyyənin 10% -ə çatdı<ref>{{məqalə |müəllif=Crowe, S. A.; Døssing, L. N.; Beukes, N. J.; Bau, M.; Kruger, S. J.; Frei, R.; Canfield, D. E. |başlıq= Atmospheric oxygenation three billion years ago|link= |dil=en |nəşrin müəllifi= |nəşr= |tip= |yer= |nəşriyyat=Nature |il=2013 |cild= |buraxılış=501 |səhifə= 535-538|isbn= |issn= |doi=10.1038/nature12426 |bibcode= |arxiv= |pmid=24067713}}</ref><ref>{{kitab3|автор=Campbell, Neil A.; Reece, Jane B.|заглавие=Biology, 7th Edition|место=San Francisco|издательство=Pearson – Benjamin Cummings|год=2005|страницы=522–23|isbn=0-8053-7171-0}}</ref>.

[[Okean]]larda və [[Atmosfer|atmosferdə]] çox miqdarda həll edilmiş və sərbəst oksigenin olması əksər [[anaerob]] orqanizmlərin məhv olmasına səbəb oldu. Bununla birlikdə, hüceyrə ilə oksigen ilə tənəffüs etmək, aerob orqanizmlərə anaerobikdən daha çox ATP çıxarmağa imkan verərək onları [[Dominant (ekologiya)|dominant]] hala gətirdi<ref>{{kitab3|автор=Freeman, Scott|заглавие=Biological Science, 2nd|место=Upper Saddle River, NJ|издательство=Pearson – Prentice Hall|год=2005|pages=214, 586|isbn=Biological Science, 2nd}}</ref>.

540 milyon il əvvəl [[Kembri dövrü|Kembri dövründən]] bəri, oksigenin həcmi ilə 15% -dən 30% -ə qədər arasında dəyişdi<ref>{{məqalə |müəllif=Berner, Robert A. |başlıq= Atmospheric oxygen over Phanerozoic time|link=http://www.pnas.org/content/96/20/10955.full |dil=en |nəşrin müəllifi= |nəşr= 49|tip= |yer= |nəşriyyat=Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA |il=1999 |cild= |buraxılış= |səhifə=|isbn= |issn= |doi=10.1073/pnas.96.20.10955 |bibcode= |arxiv= |pmid=0500106}}</ref>. Karbonif dövrün sonuna (təxminən 300 milyon il əvvəl), həcmi ilə səviyyəsi ən yüksək səviyyəyə 35% -ə çatdı,hansi ki,bu zaman [[Böcək|böcəklərin]] və [[Amfibiyalar|amfibiyaların]] böyük ölçüsünə köməklik etdi<ref>{{məqalə |müəllif=Butterfield, N. J.|başlıq= Oxygen, animals and oceanic ventilation: An alternative view|link=http://www.pnas.org/content/96/20/10955.full |dil=en |nəşrin müəllifi= |nəşr= 49|tip= |yer= |nəşriyyat=Geobiology |il=2009 |cild= |buraxılış= 7|səhifə=1-7|isbn= |issn= |doi=10.1111/j.1472-4669.2009.00188.x |bibcode= |arxiv= |pmid=19200141}}</ref>.

[[Yer kürəsi|Yer kürəsindəki]] oksigenin böyük hissəsi okeanların [[fitoplankton]]u tərəfindən ifraz olunur. Canlıların istifadə etdiyi oksigenin təxminən 60% -i çürüməyə və parçalanmaya, meşələrin istehsal etdiyi oksigenin 80% -i meşə bitkilərinin çürüməsinə və parçalanmasına gedir<ref>{{Cite web |title="Лёгкие планеты" находятся в океане |url=http://www.pravda.ru/science/planet/environment/27-08-2010/1046889-planetspulm-0/ |access-date=2020-01-13 |archive-date=2015-12-08 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208093728/http://www.pravda.ru/science/planet/environment/27-08-2010/1046889-planetspulm-0/ |url-status=live }}</ref>.

İnsan fəaliyyəti [[Atmosfer|atmosferdəki]] sərbəst oksigen miqdarına çox az təsir göstərir. İndiki [[fotosintez]] sürətində atmosferdəki bütün oksigenin bərpası üçün təxminən 2000 il lazım olacaq<ref>{{məqalə |müəllif=Dole, Malcolm |başlıq= The Journal of General Physiology|link=http://jgp.rupress.org/content/49/1/5.full.pdf |dil=en |nəşrin müəllifi= |nəşr= 49|tip= |yer= |nəşriyyat= |il=1965 |cild= |buraxılış=|səhifə=|isbn= |issn= |doi=10.1085/jgp.49.1.5 |bibcode= |arxiv= |pmid=5859927}}</ref>.

Oksigen bir çox üzvi maddələrin bir hissəsidir və bütün canlı hüceyrələrdə mövcuddur.
Canlı hüceyrələrdəki [[Atom|atomların]] sayına görə təxminən 25%, kütləvi hissə ilə — təxminən 65%-dir<ref name="Хим"/>.

2016-cı ildə [[Danimarka]] alimləri, sərbəst oksigenin [[atmosfer|atmosferdə]] 3,8 milyard il əvvəl olduğunu sübut etdilər<ref>{{Cite web |title=ТАСС: Наука — Учёные: кислород в атмосфере Земли появился на 800 млн лет раньше, чем считалось ранее |url=http://tass.ru/nauka/3016634 |access-date=2020-01-13 |archive-date=2016-04-23 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160423165911/http://tass.ru/nauka/3016634 |url-status=live }}</ref>.

== Əldə olunması ==

=== Maye havanın distillə edilməsi ===
Hal-hazırda sənayedə havadan oksigen əldə edilir. Oksigen istehsalının əsas sənaye üsulu kriogen distillədir. [[Membran]] [[Texnologiya|texnologiyası]] əsasında fəaliyyət göstərən oksigen qurğuları da yaxşı tanınıb və sənayedə uğurla istifadə olunur.

Laboratoriyalar, təxminən 15 Pa təzyiqdə [[polad]] silindrlərdə verilən sənaye oksigenindən istifadə edirlər.

=== Oksigenlərin parçalanması ===
Kalium permanganatın KMnO<sub>4</sub> istiləşməsi ilə az miqdarda oksigen əldə etmək olar:

:: <math>\mathsf{ 2KMnO_4 \rightarrow K_2MnO_4 + MnO_2 + O_2 \uparrow }</math>

[[Manqan]] (IV) oksidinin iştirakı ilə H<sub>2</sub>O<sub>2</sub> [[hidrogen peroksid]]in katalitik parçalanmasında da istifadə olunur:

:: <math>\mathsf{ 2H_2O_2 \ \xrightarrow{MnO_2} \ 2H_2O + O_2 \uparrow }</math>

Oksigen kalium xloratın '''(bertolle duzu)''' KClO<sub>3</sub> katalitik parçalanması ilə əldə edilə bilər:

:: <math>\mathsf{ 2KClO_3 \rightarrow 2KCl + 3O_2 \uparrow}</math>

[[Civə]] (II) oksidinin parçalanması (t = 100 ° C-də) oksigen sintezinin ilk üsulu idi:

:: <math>\mathsf{ 2HgO \xrightarrow{100^oC}\ 2Hg + O_2 \uparrow }</math>

=== Sulu məhlulların elektrolizi ===
Oksigen istehsalının laborator üsullarına qələvi, turşu və müəyyən duzların ([[sulfatlar]], [[Qələvi metallar|qələvi metalların]] [[Nitratlar|nitratları]]) seyreltilmiş sulu məhlullarının [[elektroliz]]i daxildir:

:: <math>\mathsf{ 2H_2O \xrightarrow{e-}\ 2H_2 + O_2 \uparrow }</math>

=== Peroksid birləşmələrinin karbon qazı ilə reaksiyası ===
Sualtı qayıqlarda və orbital stansiyalarda adətən insanlar tərəfindən ifraz olunan [[natrium]] peroksid və karbon dioksid reaksiyası ilə əldə edilir:

:: <math>\mathsf{ 2Na_2O_2 + 2CO_2 \rightarrow 2Na_2CO_3 + O_2 \uparrow}</math>

Udulmuş [[karbon]] dioksid və sərbəst oksigen arasındakı tarazlığı qorumaq üçün ona [[kalium]] superoksidi əlavə olunur. [[Kosmik gəmi|Kosmik gəmilərdə]] litium peroksid bəzən çəki azaltmaq üçün istifadə olunur.

== Fiziki xassələri ==
[[Fayl:AYool WOA surf O2.png|thumb|left|[[Okean]]larda həll olunan O<sub>2</sub> in tərkibi soyuq suda daha çoxdur,isti suda daha az]]
[[Fayl:Liquid oxygen in a beaker 2.jpg|thumb|right|[[Maye oksigen]]]]
Normal şəraitdə oksigen rəngi, dadı və ya qoxusu olmayan bir qazdır.

Bunun 1 litrinin kütləsi 1,429 qramdır. Havadan bir az daha ağırdır. Suda (0 ° C-də 4.9 ml / 100 q, +50 ° C-də 2.09 ml / 100 qr) və spirtdə (+25 ° C-də 2.78 ml / 100 qr) bir az həll olunur. Ərimiş [[Gümüş|gümüşdə]] çox həll olunur (22 həcmli O<sub>2</sub>, 1 həcmli Ag +961 ° C-də). Perluorlu [[Karbohidrogenlər|karbohidrogenlərdə]] yaxşı həll olunur (20–40 %).

Interatomik məsafə 0.12074 nm-dir. [[Parametr]]dir. Maye şəklində bir [[maqnit]] ilə cəlb olunur.

Qazlı oksigen qızdırdıqda, onun [[atom]]lara çevrilən dağılması baş verir: +2000 ° C — 0,03%, +2600 ° C — 1%, +4000 ° C — 59%, +6000 ° C — 99,5%.

[[Maye oksigen]] (qaynama nöqtəsi −182.98 ° C) solğun [[mavi]] rəngli bir mayedir.

Qatı oksigen (ərimə nöqtəsi −218.35 ° C) — mavi kristallardır. 6 məlum kristal faza var, bunlardan üçü 1 [[Normal atmosfer təzyiqi|normal atmosfer təzyiqində]] mövcuddur:

* α-О<sub>2</sub> — 23.65 K-dən aşağı bir temperaturda mövcuddur; parlaq mavi kristallar monoklin sinqiyasına aiddir, hüceyrə parametrləri a = 5.403 Å, b= 3.429 Å, c = 5.086 Å; β= 132,53 °<ref name="ICSD">{{Cite web |title=Inorganic Crystal Structure Database |url=http://www.fiz-karlsruhe.de/icsd.html |access-date=2020-01-13 |archive-date=2012-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120303141248/http://www.fiz-karlsruhe.de/icsd.html |url-status=live }}</ref>.

* β-<math>O</math><sub>2</sub> — 23.65 ilə 43.65 K arasında dəyişən istilik diapazonunda mövcuddur; solğun mavi kristallar (təzyiq artdıqda rəng çəhrayı rəngə dəyişir) bir rombbohedral panjara var, hüceyrə parametrləri a = 4.21 Å, α = 46,25 °<ref name="ICSD"/>.

* γ-<math>O</math><sub>2</sub> — 43.65 ilə 54.21 K arasında olan temperaturda mövcuddur; solğun [[mavi]] [[Kristallar|kristalların]] [[kub]] [[Simmetriya|simmetriyası]] var, qapaq dövrü a = 6.83 Å<ref name="ICSD"/>.

Yüksək təzyiqdə daha üç mərhələ meydana gəlir:
* δ-<math>O</math><sub>2</sub> — temperatur aralığı 20–240 K və təzyiq 6–8 Pa, portağal kristalları;
* ε — faza, tərkibində O<sub>4</sub><ref>{{məqalə |müəllif= Yu. A. Freiman, H. J. Jodl  |başlıq=Solid oxygen |link= |dil= en|nəşrin müəllifi= |nəşr= |tip= |yer= |nəşriyyat=Physics Reports |il=2004 |cild= |buraxılış= |səhifə=1—228 |isbn= |issn= |doi=10.1016/j.physrep.2004.06.002 |bibcode= |arxiv= |pmid=}}</ref> və ya O<sub>8</sub><ref>{{məqalə |müəllif= Hiroshi Fujihisa, Yuichi Akahama, Haruki Kawamura, Yasuo Ohishi, Osamu Shimomura, Hiroshi Yamawaki, Mami Sakashita, Yoshito Gotoh, Satoshi Takeya, and Kazumasa Honda|başlıq=O{{sub|8}} Cluster Structure of the Epsilon Phase of Solid Oxygen |link= |dil= en|nəşrin müəllifi= |nəşr= |tip= |yer= |nəşriyyat= Phys. Rev. Lett.|il= 2006|cild= |buraxılış= |səhifə= 085503|isbn= |issn= |doi=10.1103/PhysRevLett.97.085503 |bibcode= |arxiv= |pmid=}}</ref><ref>{{məqalə |müəllif= Lars F. Lundegaard, Gunnar Weck, Malcolm I. McMahon, Serge Desgreniers, Paul Loubeyre|başlıq= O{{sub|8}} molecular lattice in the ε phase of solid oxygen|link= |dil=en |nəşrin müəllifi= |nəşr= |tip= |yer= |nəşriyyat=Nature |il= 2006|cild= |buraxılış= |səhifə= 201—204 |isbn= |issn= |doi=10.1038/nature05174 |bibcode= |arxiv= |pmid=}}</ref>molekulları var, 10 ilə 96 Pa təzyiqdə mövcuddur, [[Kristallar|kristalların]] rəngi tünd qırmızıdan qara rəngdədir, monoklinik sinongiya;
* ζ-<math>O</math><sub>n</sub> — təzyiq 96 Pa-dan çoxdur, xarakterik bir metal parlaqlığı olan bir metal vəziyyət, aşağı temperaturda, super keçirici vəziyyətə keçir.

== Kimyəvi xassələri ==
[[Ftor]]dan sonra ən aktiv qeyri-metal olan güclü bir oksidləşdirici [[maddə]], [[helium]], [[neon]], [[arqon]] xaricində bütün elementlərlə ikili birləşmələr ([[oksidlər]]) əmələ gətirir. Ən çox yayılmış oksidləşmə vəziyyəti −2-dir. Bir qayda olaraq, oksidləşmə reaksiyası istiliyin yayılması ilə davam edir və artan temperaturla sürətlənir (bax. [[Yanma]]). Otaq temperaturunda davam edən reaksiyalara misal:

: <math>\mathsf{ 4Li + O_2 \rightarrow 2Li_2O }</math>

: <math>\mathsf{ 2Sr + O_2 \rightarrow 2SrO }</math>

Qarışıqları oksidləşdirir,hansıki, maksimum oksidləşmə vəziyyəti olmayan elementlərdən ibarətdir:

: <math>\mathsf{ 2NO + O_2 \rightarrow 2NO_2 \uparrow }</math>

Yanma reaksiyalarında əksər üzvi birləşmələri oksidləşdirir:

: <math>\mathsf{2C_6H_6 + 15O_2 \rightarrow 12CO_2 + 6H_2O}</math>

: <math>\mathsf{ CH_3CH_2OH + 3O_2 \rightarrow 2CO_2 + 3H_2O }</math>

Müəyyən şərtlərdə üzvi birləşmənin mülayim bir oksidləşməsini aparmaq mümkündür:

: <math>\mathsf{ CH_3CH_2OH + O_2 \rightarrow CH_3COOH + H_2O }</math>

Oksigen Au və inert qazlardan (He, Ne, Ar, Kr, Xe, Rn) başqa bütün sadə maddələrlə birbaşa (normal şəraitdə, qızdırıldıqda və / və ya [[Katalizator|katalizatorların]] iştirakı ilə) reaksiya verir; [[halogenlər]] ilə reaksiyalar elektrik boşalması və ya ultrabənövşəyi radiasiyanın təsiri altında baş verir. Dolayı yolla qızıl və ağır inert qazların oksidləri (Xe, Rn)əldə edilir. Digər elementlərlə birlikdə bütün iki elementli oksigen birləşmələrində oksigen, [[flüor]] olan birləşmələr istisna olmaqla, oksidləşdirici maddə rolunu oynayır.

Oksigen oksigen atomunun formal olaraq −1-ə bərabər olan bir oksidləşmə vəziyyəti ilə peroksid əmələ gətirir.
* Məsələn, peroksidlər [[Qələvi metallar|qələvi metalların]] oksigendə yanması ilə əldə edilir:

: <math>\mathsf{ 2Na + O_2 \rightarrow Na_2O_2 }</math>

* Bəzi oksidlər oksigeni udur:

: <math>\mathsf{ 2BaO + O_2 \rightarrow 2BaO_2 }</math>

* A.N.Bax və K.O. Enqler tərəfindən hazırlanmış yanma nəzəriyyəsinə görə, oksidləşmə aralıq peroksid birləşməsinin meydana gəlməsi ilə iki mərhələdə baş verir. Bu aralıq birləşmə, məsələn, su ilə birlikdə [[hidrogen]] alovu alovunu soyudaraq su ilə birlikdə [[hidrogen peroksid]] meydana gələ bilər:

: <math>\mathsf{ H_2 + O_2 \rightarrow H_2O_2 }</math>

* Superperoksidlərdə oksigen rəsmi olaraq bir oksidləşmə vəziyyətinə yəni iki oksigen atomuna bir elektrona malikdir([[ion]] O{{sub_sup|2|−}}). Peroksidlərin oksigen ilə [[təzyiq]] və [[temperatur]]da qarşılıqlı təsiri nəticəsində əldə edilir:

: <math>\mathsf{ Na_2O_2 + O_2 \rightarrow 2NaO_2 }</math>

[[Kalium]] K, [[rubidium]] Rb və [[sezium]] Cs oksigenlə reaksiya verərək superperoksid əmələ gətirirlər:

: <math>\mathsf{ K + O_2 \rightarrow KO_2 }</math>

* Qeyri-üzvi ozonidlərin tərkibində oksigenin 1/3-ə bərabər dərəcədə oksigen oksidləşmə dərəcəsi olan bir O{{sub_sup|3|−}} [[İon|ionu]] var. [[Qələvi metallar]] hidroksidlərindəki [[ozon]]un təsiri ilə əldə edilir:

: <math>\mathsf{ 3KOH + 3O_3 \rightarrow 2KO_3+ KOH*H_2O + 2O_2 \uparrow }</math>

* Dioksigenil [[İon|ionu]] O<sub>2</sub><sup>+</sup> oksigen + ½ rəsmi bir oksidləşmə vəziyyətinə malikdir. Reaksiyada alınır:

: <math>\mathsf{ PtF_6 + O_2 \rightarrow O_2PtF_6 }</math>

Bu reaksiyada,oksigen eksponatlar bərpaedici xüsusiyyətlərə malikdir.

=== Oksigen floridləri ===
* Oksigen difluorid, oksigenin OF<sub>2</sub> oksidləşmə vəziyyəti +2, [[flüor]]u seyrəltilmiş qələvi həll yolu ilə əldə edilir:

: <math>\mathsf{ 2F_2 + 2NaOH \rightarrow 2NaF + H_2O + OF_2 \uparrow }</math>

* Oksigen monofloridi (Dioksid), O<sub>2</sub>F<sub>2</sub>, qeyri-sabit, oksigen oksidləşmə vəziyyəti +1, [[flüor]]un oksigen ilə qarışığından 6196 ° C temperaturda bir parıltı axıdılması nəticəsində əldə edilir:

: <math>\mathsf{ F_2 + O_2 \rightarrow O_2F_2 }</math>

* Müəyyən bir təzyiq və temperaturda flüorun oksigen ilə qarışığından parıltı axıdılması ilə daha yüksək oksigen floridlərinin O<sub>3</sub>F<sub>2</sub>]], O<sub>4</sub>F<sub>2</sub>, O<sub>5</sub>F<sub>2</sub> və O<sub>6</sub>F<sub>2</sub> qarışıqları alınır.
* [[Kvant]] mexaniki hesablamalar trifluorohidroxonium [[İon|ionu]] OF<sub>3</sub><sup>+</sup>-ün sabit olmasını proqnozlaşdırır<ref>{{məqalə |müəllif= Margaret-Jane Crawford и Thomas M. Klapötke|başlıq=The trifluorooxonium cation, OF<sub>3</sub><sup>+</sup> |link=http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0022113999001396 |dil=en |nəşrin müəllifi= |nəşr= |tip= |yer= |nəşriyyat= Journal of Fluorine Chemistry|il=1999 |cild= |buraxılış= 2|səhifə=151-156 |isbn= |issn= |doi=10.1016/S0022-1139(99)00139-6 |bibcode= |arxiv= |pmid=}}</ref>.

Oksigen [[tənəffüs]], [[yanma]], çürümə proseslərini dəstəkləyir.

Sərbəst formada [[element]] iki allotropik dəyişiklikdə mövcuddur: O<sub>2</sub> və O<sub>3</sub> ([[ozon]]). 1899-cu ildə qurulan [[Pyer Küri]] və [[Mariya Küri]] ionlaşdırıcı şüalanmanın təsiri ilə O<sub>2</sub> O<sub>3</sub>-ə daxil olur. Bu [[ion]] həqiqətən varsa, onda oksigen oksidləşmə dərəcəsi +4-ə bərabər olacaqdır<ref>{{məqalə |müəllif= Curie P., Curie M.|başlıq=Effets chimiques produits par les rayons de Becquerel |link=http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k3085b/f823.image.langEN  |dil=fr |nəşrin müəllifi= |nəşr= |tip= |yer= |nəşriyyat= {{tərcüməsiz|Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|il=1899 |cild= |buraxılış= 2|səhifə=823—825|isbn= |issn= |doi=10.1016/S0022-1139(99)00139-6 |bibcode= |arxiv= |pmid=}}</ref><ref name="Slovar">{{məqalə |müəllif= |başlıq= Радиационная химия|link= |dil= |nəşrin müəllifi= |nəşr= |tip= |yer=М. |nəşriyyat=Энциклопедический словарь |il=1990 |cild= |buraxılış= |səhifə= 200|isbn=5-7155-0292-6 |issn= |doi= |bibcode= |arxiv= |pmid=}}</ref>.

== Tətbiqi ==

=== Metallurgiyada ===
[[Polad]] istehsalının konvertor üsulu və ya mat emal oksigen istifadəsi ilə əlaqədardır. Bir çox metallurgiya bölməsində yanacağın daha səmərəli yanması üçün ocaqlarda hava yerinə oksigen-hava qarışığı istifadə olunur.

=== Metalların qaynağı və kəsilməsi ===
Mavi rəngli silindrlərdəki oksigen alov kəsmə və [[Metallar|metalların]] qaynaqlanması üçün geniş istifadə olunur.

=== Pervanel komponenti ===
[[Maye oksigen]], [[hidrogen peroksid]], azot turşusu və digər oksigen zəngin birləşmələr raket yanacağında oksidləşdirici vasitə kimi istifadə olunur. [[Maye oksigen]] və maye ozon qarışığı raket yanacağının ən güclü oksidləşdiricilərindən biridir (hidrogen-ozon qarışığının xüsusi [[İmpuls|impulsu]] bir cüt hidrogen-florin və hidrogen-oksigen [[flüor]]idi üçün xüsusi impulsu üstələyir).

=== Tibbdə ===
Tibbi oksigen, 15Pa (150 atm) qədər təzyiq altında 1,2 ilə 10,0 litrə qədər müxtəlif tutumlu mavi metal yüksək təzyiqli qaz silindrlərində saxlanılır və tənəffüs çatışmazlığı vəziyyətində, bronxial hücumu dayandırmaq üçün anesteziya cihazlarında tənəffüs qaz qarışıqlarını zənginləşdirmək, [[astma]], dekompressiya xəstəliyi olan hər hansı bir genezisin [[Hipoksiya|hipoksiyasını]] aradan qaldırmaq, mədə-bağırsaq traktının patologiyasını oksigen kokteyli şəklində müalicə etmək üçün üçün istifadə olunur. Böyük tibb müəssisələri [[Silindr|silindrlərdə]] sıxılmış oksigen istifadə edə bilməz, lakin böyük tutumlu Dyurar gəmisində mayeləşdirilir. Fərdi istifadə üçün xüsusi rezinləşdirilmiş qablar — oksigen yastıqları — silindrlərdən tibbi oksigen ilə doldurulur.Müxtəlif model və modifikasiyalı oksigen inhalerləri, eyni zamanda tarla və ya xəstəxanada yaralanan bir və ya iki nəfərə oksigen və ya oksigen-hava qarışığı vermək üçün istifadə olunur. Müxtəlif model və modifikasiyalı oksigen inhalerlərindən, eyni zamanda tarla və ya xəstəxanada yaralanan bir və ya iki nəfərə oksigen və ya oksigen-hava qarışığı vermək üçün istifadə olunur. Bir oksigen inhalerinin üstünlüyü, ekshalasiya edilmiş havanın nəmindən istifadə edərək qaz qarışığının kondensator-nəmləndiricisinin olmasıdır. Silindrdə qalan oksigenin miqdarını litrdə hesablamaq üçün ümumiyyətlə atmosferdəki silindrdəki təzyiq (ötürücü qutunun [[təzyiq]] ölçüləri ilə) [[silindr]] tutumunun litrdəki dəyərinə vurulur. Məsələn, 2 litr tutumlu bir silindrdə, [[manometr]] 100 atm bir oksigen təzyiqini göstərir. Bu vəziyyətdə oksigenin həcmi 100 × 2 = 200 litrdir<ref name="SMP">{{kitab3|автор=|часть=|заглавие=Руководство для врачей скорой помощи|ссылка=|ответственный=Михайлович В. А|издание=2-е изд., перераб. и доп|место=Л.|издательство=Медицина|год=1990|том=|страницы=28—33|страниц=544|серия=|isbn=5-225-01503-4|тираж=120000}}</ref>.

=== Yeyinti sənayesində ===
Qida sənayesində oksigen bir qida əlavəsi olaraq '''E948'''<ref>[http://www.food-info.net/uk/e/e948.htm Food-Info.net: E-numbers: E948 : Oxygen] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090404112639/http://www.food-info.net/uk/e/e948.htm |date=2009-04-04 }}.</ref> qeyd olunur ,propellant və qablaşdırma qazı kimi də istifadə olunur.

=== Kimya sənayesində ===
Kimya sənayesində oksigen çoxsaylı sintezlərdə reaktiv oksidləşdirici maddə kimi, məsələn, [[karbohidrogenlər]]in oksigen tərkibli birləşmələrə (spirtlər, [[aldehidlər]], turşular) oksidləşməsi, [[kükürd]] dioksidin kükürd trioksidinə, [[ammonyak]] azot turşusu istehsalında [[Azot oksidləri|azot oksidlərinə]] çevrilməsində istifadə olunur. Yüksək temperatur səbəbiylə,oksidləşmə zamanı inkişaf, sonuncu tez-tez yanma rejimində aparılır.

=== Kənd təsərrüfatında ===
İstixanalarda, oksigen kokteyli istehsalı üçün, heyvanlarda kilo almaq üçün, balıq təsərrüfatında sulu mühitin oksigenlə zənginləşdirilməsi üçün istifadə olunur.

== Oksigenin bioloji rolu ==
[[Fayl:Emergency stock of oxygen.jpg|thumb|200px|Bomba sığınacağında təcili oksigen təchizatı]]
Çox canlılar ([[aeroblar]]) oksigenlə nəfəs alırlar. Oksigen [[Tibb|tibbdə]] geniş istifadə olunur. Ürək-damar xəstəlikləri halında, metabolik prosesləri yaxşılaşdırmaq üçün [[Mədə|mədəyə]] oksigen köpüyü ("oksigen kokteyli") daxil edilir. Subkutan oksigen trofik xoralar üçün istifadə olunur,[[fil xəstəliyi]], [[qanqren]] və digər ciddi xəstəliklərdə istiadə olunur. [[Ozon]]la süni zənginləşdirmə, havanı [[dezinfeksiya]] etmək və dezodorasiya etmək və içməli suyu təmizləmək üçün istifadə olunur. Oksigen <sup>15</sup>O radioaktiv [[İzotop|izotopu]] [[qan]] axınının sürətini, [[ağciyər]] ventilyasiyasını öyrənmək üçün istifadə olunur.

== Zəhərli oksigen törəmələri ==
Singlet oksigen, [[hidrogen peroksid]], superoksid, [[ozon]] və bir hidroksil radikal kimi bəzi oksigen törəmələri (sözdə reaktiv oksigen növləri) olduqca zəhərli məhsullardır. Onlar oksigenin aktivləşdirilməsi və ya qismən azaldılması prosesində əmələ gəlir. Superoksid (superoksid radikal), [[hidrogen peroksid]] və bir hidroksil radikal insan və heyvan orqanizminin [[hüceyrə|hüceyrələrində]] və [[Toxuma|toxumalarında]] meydana gələ bilər və oksidləşdirici stressə səbəb ola bilər.

== Oksigenin toksikliyi ==
Saf oksigenin uzun müddət inhalyasiyası bədənə zərərli təsir göstərə bilər. 60% -ə qədər oksigen olan qarışıqlarla normal təzyiq altında uzun müddət nəfəs almaq təhlükəsizdir. 3 gün ərzində 90% oksigenlə nəfəs almaq [[taxikardiya]], qusma, [[pnevmoniya]] və konvulsiyalara səbəb olur. Artan təzyiqlə oksigenin toksik təsiri sürətlənir və güclənir. Gənclər yaşlı insanlara nisbətən oksigenin toksik təsirlərinə daha həssasdırlar<ref>Вредные химические вещества: Неорганические соединения элементов V–VIII групп. Справочник. — Л., 1989. — С. 150–170</ref>.

== İzotoplar ==
Oksigenin üç sabit izotopu var: <sup>16</sup>O, <sup>17</sup>O и <sup>18</sup>O, bunların orta tərkibi yer üzündəki oksigen atomlarının ümumi sayının müvafiq olaraq 99,759%, 0,037% və 0,204% -dir. Qarışıqdakı ən az <sup>16</sup>O izotopunun kəskin üstünlük təşkil etməsi, <sup>16</sup>O atomunun nüvəsinin 8 [[proton]] və 8 [[neytron]]dan (doldurulmuş [[neytron]] və [[proton]] qabığı olan cüt sehrli nüvədən) ibarət olmasıdır.

[[Atom nüvəsi]]nin quruluş nəzəriyyəsindən irəli gələn bu cür nüvələr xüsusilə sabitdir.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Xarici keçidlər ==
{{Xarici keçidlər}}
* [http://www.webelements.com/webelements/elements/text/O/key.html Webelementsdə oksigen]{{ref-en}}
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb008.htm Kimyəvi elementlərin populyar kitabxanasında oksigen]{{ref-ru}}
* [http://rc.nsu.ru/text/news/Physics/053.html Ultra yüksək təzyiqlərdə bərk oksigen: molekulların əmələ gəlməsi O<sub>4</sub>] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20200114072000/https://rc.nsu.ru/text/news/Physics/053.html |date=2020-01-14 }}{{ref-ru}}
* [http://elementy.ru/news/431323 Narıncı oksigenin maqnit sifarişinə aydınlıq gətirilir]{{ref-ru}}
* [http://elementy.ru/news/25666 Qatı oksigen maqnit çökməsi]{{ref-ru}}
* [http://twt.mpei.ac.ru/MAS/Worksheets/Chem/HCh_Lurie_Tab_7_313.mcd Suda oksigenin həlli] TWT department of MPEI: Live Calculations by MAS{{ref-en}}
* [http://amazing-science.com/молекулы-кислорода-из-углекислого-га/ Alimlər karbon qazından birbaşa oksigen molekullarını əldə edə bildilər] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20150203024045/http://amazing-science.com/%d0%bc%d0%be%d0%bb%d0%b5%d0%ba%d1%83%d0%bb%d1%8b-%d0%ba%d0%b8%d1%81%d0%bb%d0%be%d1%80%d0%be%d0%b4%d0%b0-%d0%b8%d0%b7-%d1%83%d0%b3%d0%bb%d0%b5%d0%ba%d0%b8%d1%81%d0%bb%d0%be%d0%b3%d0%be-%d0%b3%d0%b0/ |date=2015-02-03 }}{{ref-ru}}
* [http://kimyanibil.blogspot.com/p/oksigen.html Kimyanı bil]
* [http://www.nkpi.az/?page=addread&id=239 TANINAN VƏ TANINMAYAN OKSIGEN]{{Dead link|date=February 2021 |bot=InternetArchiveBot }}
* [http://www.e-derslik.edu.az/books/19/units/unit-3/page54.xhtml OKSİGEN. HAVA. YANMA]

== Həmçinin bax ==
{{Kimyəvi elementlərin dövri cədvəli}}

[[Kateqoriya:Oksigen| ]]