Myuon üçün mənbəyə bax

[[Fayl:Muon.svg |100px|right]]
'''Myuon''' (ingilscə - muon, rusca - мюон) subatomik hissəcikdir. İşarəsi – μ<sup>-</sup>. O, [[elektron]]la
eyni qrupa – leptonlar <br/>
qrupuna daxildir. Myuon (elektron kimi) mənfi [[Elektrik yükü |yük]]ə və ½ [[Spin (fizika)|spin]]-ə malikdir. Lakin (elektrondan fərqli olaraq)<br/> çox ağırdır və stabil deyil, yəni parçalanmaya məruz qalır.

Myuon qısa ömürlü hissəcikdir və zəif qüvvənin təsiri ilə parçalanaraq elektrona və iki müxtəlif 
tipli neytrinoya <br/>çevrilir.<ref name=" Britannica"/>
Antihissəciyi μ<sup>+</sup> – antimyuondur.

==Tarixi==
===Leptonlar və mezonlar===

'''Leptonlar''' subatomik hissəciklərdir. Altı lepton məlumdur. Bu qrupun ən tanınmış üzvü elektrondur.

Leptonların xüsusiyyətləri: 
*[[elementar hissəcik]] hesab olunurlar, yəni daxili quruluşa və ya hissələrə malik deyillər;
*tabe olduqları fundamental qüvvələr – [[elektromaqnit qüvvə]], [[zəif qüvvə]], [[qravitasiya qüvvəsi]] (güclü qüvvə onlara təsir etmir);<ref>{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/336940/lepton|title="Lepton"|accessdate=28 sentyabr, 2013|publisher=Encyclopædia Britannica|archive-date=2015-05-11|archive-url=https://web.archive.org/web/20150511203531/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/336940/lepton|url-status=live}}</ref>
*[[fermion]]lar qrupuna daxildirlər, yəni [[materiya]] daşıyıcılarıdır;
*½ spinə malikdirlər.<ref name="John Gribbin 1998">John Gribbin, ''Q is for Quantum: An Encyclopedia of Particle Physics'', The Free Press, 1998, ISBN 978-0684863153</ref>

'''Mezonlar''' subatomik hissəciklərdir. Təqribən 200 mezon məlumdur. Bu qrupun ən tanınmış üzvü [[pion (fizika)|pion]]dur.<ref>{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/376781/meson|title="Meson"|accessdate=28 sentyabr, 2013|publisher=Encyclopædia Britannica|archive-date=2015-05-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20150519225402/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/376781/meson|url-status=live}}</ref>

Mezonların xüsusiyyətləri:
*mürəkkəb (kompozit) hissəciklərdir, bir [[kvark]] və bir [[antikvarkdan]] ibarətdirlər;
*tabe olduqları qüvvə – [[güclü qüvvə]];
*[[bozon]]lar qrupuna daxildirlər;
*tam ədədli spinə malikdirlər.<ref name="John Gribbin 1998"/>

===Kosmik şüalar===

[[Kosmik şüalar]], mənbəyi [[Günəş]] və [[Süd Yolu]] [[qalaktika]]sının başqa ulduzları olan yüksək enerjili və sürətli [[proton]]lar, [[elektron]]lar və başqa hissəciklərdir. Kosmik şüalar 1912-ci ildə avstriyalı fizik [[Viktor Hes]] (Victor Hess) tərəfindən kəşf edilmişdir.

Birinci dərəcəli (ingiliscə - primary) kosmik şüalar — [[hidrogen]] nüvəsi (yəni proton), [[helium]] nüvəsi (yəni [[alfa hissəcik]]) və daha ağır nüvələr az miqdarda [[Yer]] səthinə qədər gəlib çıxır. Çünki, həmin hissəciklər (və ya şüalar) atmosferin yuxarı qatlarına daxil olur və oradakı atomlarla toqquşaraq ikinci dərəcəli (ingiliscə - secondary) kosmik şüalara — əsasən pionlara parçalanır, çevrilirlər.

Bu toqquşmadan yaranan pionların bir hissəsi öz növbəsində parçalanıb yeni hissəciklərə, o cümlədən myuonlara çevrilir. 
<ref name=" CERN.ch">{{Cite web|url=http://home.web.cern.ch/about/physics/cosmic-rays-particles-outer-space|title="Cosmic rays: particles from outer space"|date=|accessdate=26 sentyabr, 2013|publisher=[[CERN]]|archive-date=2015-09-12|archive-url=https://web.archive.org/web/20150912052129/http://home.web.cern.ch/about/physics/cosmic-rays-particles-outer-space|url-status=live}}</ref>
Buna görə də 1920-ci, 30-cu illərdə tədqiqatçılar orijinal kosmik şüaları tutmaq üçün cihazları (detektorları) dəniz səviyyəsindən mümkün qədər yüksəkdə  yerləşdirməyə çalışırdılar.<ref name="John Gribbin 1998"/>

===Yukavanın hipotezi===

1930-cu illərdə bir çox nəzəriyyəçi fiziklərin tədqiqatları güclü qüvvə ilə əlaqələndirilən bir hissəciyin olduğunu göstərirdi.

Yaponiyalı fizik [[Hideki Yukava]] bu sahədə geniş araşdırma aparmışdı. 1935-ci ildə Yukava məchul hissəciyin haqqında daha dəqiq hesablamalar apardı və məlumatlar əldə etdi.

Yukavanın hesablamalarına görə hissəcik müsbət yükə və ya mənfi yükə malik ola bilərdi və ya neytral ola bilərdi. Hissəciyin spini 0 olmalı idi, kütləsi isə elektronla protonun kütlələri arasında qiymət almalı idi. Nəzəri dəqiqləşmələrə baxmayaraq hissəcik heç bir təcrübədə aşkarlanmamışdı.

Axtarılan hissəcik üçün müxtəlif adlar təklif edilmişdi ki, bunlardan biri də “[[mezon]]” (ingiliscə meson; yunan: “orta” deməkdir) idi.
<ref>[[Don Lincoln]], ''Understanding the Universe: from quarks to the cosmos'', [[World Scientific]], 2004, ISBN 981-238-705-6, p. 78</ref>

===Myuonun kəşfi===

1936-cı ildə fiziklər [[Karl Anderson]] və Set Neddermeyer bulud kamerasını Kolorado ştatında bir dağın başında quraşdırdılar və burada kosmik şüaları tədqiq etdilər.

Bir müddət sonra tədqiqatçılar əvvəllər məlum olmayan hissəciyin izlərini aşkar etdilər. Hissəciyin kütləsi elektrondan ağır, protondan yüngül idi.

Tədqiqatçılar kəşf etdikləri hissəciyin, Hideki Yukavanın hipotetik hissəciyi olduğunu fərz etdilər, buna görə hissəciyə  “mezon” adı verildi.  Lakin müxtəlif tədqiqatçılar təcrübəni təkrarlayıb, yeni hissəciyin göstəricilərini dəqiqləşdirəndən və Yukavanın hesablamaları ilə müqayisə edəndən sonra belə qərara gəldilər ki, hissəcik Yukavanın xəbər verdiyi hissəcik deyil.

İki hissəciyi ayırmaq üçün yeni kəşf edilmiş hissəciyi myu mezon, hipotetik hissəciyi pi mezon adlandırmaq qərarına gəldilər. Qısa formada: myu-on və pi-on.

1947-ci ildə Hideki Yukavanın təsvir etdiyi hissəcik — pion kəşf edildi. 
<ref name = " Lincoln ">[[Don Lincoln]], ''Understanding the Universe: from quarks to the cosmos'', [[World Scientific]], 2004, ISBN 981-238-705-6, p. 92</ref>

Təcrübələr göstərdi ki, pion (pi mezon) üç növdən ibarətdir: <math>\pi^0\!\,</math>  <math>\pi^-\!\,</math>  <math>\pi^+\!\,</math>
<ref name = "Gribbin">John Gribbin, ''Q is for Quantum: An Encyclopedia of Particle Physics'', [[The Free Press]], 1998, ISBN 978-0684863153</ref><br/>
Bununla da myuon və pion hissəciklərinin fəqli siniflərə aid olduqları empirik olaraq təsdiq edildi.

==Xüsusiyyətləri==
{| class="wikitable" style="margin: 0 auto; float:right; text-align:center"
|+'''Myuonun kütləsi'''<ref name=" NIST">{{Cite web|url=http://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?mmu#mid|title="Atomic and nuclear constants"|3=|accessdate=25 sentyabr, 2013|publisher=National Institute of Standards and Technology (NIST)|archive-date=2015-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20150927155617/http://physics.nist.gov/cgi-bin/cuu/Value?mmu#mid|url-status=live}}</ref>

! Ölçü vahidi
! Dəyər
|-
| kq 
| 1.883 531 475  × 10<sup>−28</sup> [[kq]]
|-
| enerji ekvivalenti – J
| 1.692 833 667 × 10<sup>−11</sup> [[Coul|J]]
|-
| enerji ekvivalenti – MeV
| 105.658 3715 [[elektron volt|MeV]]
|}<br/>
Myuon elektrondan təqribən 207 dəfə ağırdır. 
<ref name=" Britannica">{{Cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/397734/muon|title="Muon"|accessdate=24 sentyabr, 2013|publisher=Encyclopædia Britannica|archive-date=2015-05-17|archive-url=https://web.archive.org/web/20150517025609/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/397734/muon|url-status=live}}</ref>

Myuonun ömrü 2.2 mikrosaniyə, başqa sözlə 2.2 × 10<sup>−6</sup> saniyədir (saniyənin milyonda biri).
<ref name=" CERN">{{Cite web|url=https://teachers.web.cern.ch/teachers/archiv/hst2000/teaching/expt/muoncalc/lifecalc.htm|title="Cosmic ray muons and relativistic time dilation "|3=|accessdate=26 sentyabr, 2013|publisher=[[CERN and High School Teachers Programme at CERN]]|archive-date=2016-06-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20160615193412/https://teachers.web.cern.ch/teachers/archiv/HST2000/teaching/expt/muoncalc/lifecalc.htm|url-status=live}}</ref>

Myuon ½ spin hissəcikdir. Myuonlar materiyaya yüksək dərəcədə nüfuz etmə qabiliyyətinə malikdirlər. Beləki, onlar hər saniyə ətrafdakı obyektlərdən, o cümlədən insan bədənindən keçib gedirlər.<ref name=" CERN.ch"/>

==Myuonun yaranması və parçalanması==

[[Fayl: Muon Decay.svg|200px|thumb|right|Myuon parçalanmasını göstərən [[Feynman diaqramı]]]]

Kosmik şüalar atmosferin yuxarı qatlarında pionlara parçalandıqdan sonra, pionların da parçalanması myuonları və başqa hissəcikləri yaradır. Mənfi yüklü pionun parçalanmasından myuon və myuon [[antineytrino]] yaranır.

:<math>\, \pi^- \to \mu^- + \overline{\nu}_{\mu} </math>

Müsbət yüklü pionun parçalanmasından [[antimyuon]] və [[myuon neytrino]] yaranır.

:<math>\, \pi^+ \to \mu^+ + \nu_{\mu} </math>

Myuonun parçalanmasının nəticəsində elektron, [[elektron antineytrino]] və myuon neytrino alınır.

:<math>\mu^-\to e^- + \bar\nu_e + \nu_\mu</math><ref name = " Braibant ">[[Sylvie Braibant, Giorgio Giacomelli, Maurizio Spurio]], ''Particles and Fundamental Interactions: An Introduction to Particle Physics'', [[Springer]], 2012, ISBN 978-94-007-2463-1, p. 86</ref>

== İstifadəsi==

Myuonun materiyaya yüksək dərəcədə nüfuz edə bilmə qabiliyyətindən [[vulkan]]ların öyrənilməsi üçün istifadə edilir. '''Myuon radioqrafiyası''' xüsusiyyətlərinə görə [[rentgen]] müayinəsinə oxşayır. Bu metod vulkanın nə vaxt oyanacağını deyə bilməsə də onun daxili vəziyyəti və strukturu barədə məlumat yığmağa imkan verir.<ref name=" CERN2">{{Cite web|url=http://cds.cern.ch/record/1312698?ln=en|title="Muons reveal the interior of volcanoes"|date=13 Dec 2010|accessdate=Oktyabr 03, 2013|publisher=[[CERN]]|archive-date=7 November 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20211107084530/http://cds.cern.ch/record/1312698?ln=en|url-status=live}}</ref>

Myuon ağır hissəcik olduğu üçün ağır atom nüvələri ilə ([[uran]], [[pluton]]) toqquşduqda (başqa hissəciklərlə müqayisədə) daha çox səpələnir. Bu cəhətinə görə myuondan daşınan yüklərdə gizlədilmiş radioaktiv yüklərin aşkarlanması üçün istifadə etmək təklif olunur.<ref name=" economist">{{Cite web|url=http://www.economist.com/node/21552169|title="How to detect smuggled uranium and plutonium using muons"|date=Apr 7th 2012|accessdate=Oktyabr 03, 2013|publisher=[[The Economist]]|archive-date=2017-10-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20171021061844/http://www.economist.com/node/21552169|url-status=live}}</ref>

== Həmçinin bax ==
*

==İstinadlar==

{{İstinad siyahısı|}}

== Xarici keçidlər ==
* [http://www.sciencephoto.com/media/1275/view Tracks of pion-muon-electron (pi-mu-e) decay] Science Photo Library (Pionun myuona, onun da elektrona parçalanması izləri)

{{Fizikada zərrəciklər}}
[[Kateqoriya:Elementar hissəciklər]]
[[Kateqoriya:Kvant mexanikası]]