Giroskop üçün mənbəyə bax

[[Şəkil:Gyroscope operation.gif|200px|right|thumb|Üç sərbəstlik dərəcəsinə malik giroskopun modeli]]

'''Giroskop''' ({{dil-gr|γυρο}} "''fırlanmaq''" və {{dil-gr|σκοπεω}} "''baxmaq''" sözlərindəndir) — [[ətalət hesablama sistemi]]nə əsasən oriyentasiya bucağını dəyişmə qabiliyyətinə malik qurğudur. Giroskopun ən sadə forması uşaqlar üçün oyuncaq olan ''[[fırfıra]]dır''.

Onların növləri sərbəstlik dərəcəsindən asılı olaraq 2 və 3 dərəcəliyə bölünürlər. Bundan əlavə giroskoplar bölünürlər:
*Mexaniki və
*Optik

İşləmə prinsipinə görə olurlar:

*[[Bucaq sürəti]]ni ölçən vericilər,
*İstiqamət göstəriciləri.

== Xassələri ==

Hərəkətdə olan giroskopa əgər xarici [[Qüvvə (fiziki kəmiyyət)|qüvvə]] təsir edərsə onda, o öz istiqamətini bu qüvvəyə uyğun deyil ona perpendikulyar istiqamətdə dəyişir. Nəticədə giroskop təsir edən [[moment]]in oxuna perpendikulyar olan, belə adlanan ölçü oxu istiqamətində fırlanır. Bu xassə koriolis qüvvəsinin yaranması ilə bağlıdır.

Fırlanan hissələrin giroskopik effekti [[materiya]]nın ətalətliyinə əsaslanır.

Giroskopun hərəkətinin sadə formada tənliyi belədir:
: <center><math>\vec{M}={{d \vec{L}}\over {dt}}={{d(I\vec{\omega})} \over {dt}}=I\vec{\varepsilon}</math>,</center>

burada <math>\vec{M}</math> və <math>\vec{L}</math> vektorları uyğun olaraq, giroskopa təsir edən qüvvənin momenti və onun moment [[impuls]]udur, '''I''' skalyar kəmiyyəti — onun ətalət momentidir, <math>\vec{\omega}</math> və <math>\vec{\varepsilon}</math> vektorları  bucaq sürəti və bucaq təcilidir.

Buradan alınır ki, giroskopun fırlanma oxuna və eyni zamanda <math>\vec{L}</math>ə perpendikulyar təsir edən moment qüvvəsi <math>\vec{M}</math>  həm <math>\vec{M}</math>ə həm də  <math>\vec{L}</math>ə perpendikulyar olaraq presesiyya halını yaradır. Bucaq sürəti <math>\vec{\Omega}_P</math> onun moment impulsu və təsir edən qüvvənin momenti ilə hesablanır:

: <center><math>\vec{\tau}={\Omega}_P \times \vec{L}</math>,</center>

yəni  <math>\vec{\Omega}_P</math> giroskopun fırlanması ilə əks mütənasibdir. {{clear}}

== Tətbiq sahələri ==

Giroskop avtomobillərdə və naviqasiya sistemlərində geniş tətbiq olunur.

Təyyarələrdə giroskoplardan istifadə etməklə üfüqün vəziyyəti düzgün qiymətləndirmək üçün istifadə edilir. Bu [[təyyarə]]nin vəziyyətindən asılı olmayaraq həmişə düzgün vəziyyəti göstərir.

Ballistik [[raket]]lərdə giroskopun tətbiqi uçuş zamanı xarici təsirlərdən uçuş trayektoriyasından meyillənməsini ölçmək və onu korrektə etmək mümkün olur. İlk dəfə olaraq  [[Verner fon Braun]] tərəfindən düzəltdilmiş V2 raketində tətbiq olunmuşdur.

Kosmosda aparatların vəziyyətini tənzim etmək üçün tətbiq olunur. Burada ətalət və reaktiv qüvvələrin təsirindən o özü tənzimlənir. Ən dəqiq giroskipik cihaz 2004-cü ildə ''Gravity'' peyki üçün düzəldilmişdir.

== Mənbə ==
* W. Fabeck: ''Kreiselgeräte''. 1.&nbsp;Auflage. Vogel-Verlag, Würzburg 1980, Kap.1, 3 und 8
* H. Simon: ''Instrumentenflugkunde und Navigation'', Teil I. ''Bücher der Luftfahrtpraxis'' Band 8. Hanns Reich-Verlag, München 1961

[[Kateqoriya:Mexanika mühəndisliyi]]