Fosfat üçün mənbəyə bax

{{Maddə
 | şəkil                  =Phosphat-Ion.svg
}}

'''Fosfat turşusu ('''<math>PO_4^{-3}</math>''')''' — qeyri-üzvi, kimyəvi və [[fosfor]]lu turşudur. Fosfat turşusu və fosfat [[biokimya]] və [[ekologiya]] üçün cox mühimdir. Fosfat kənd təsərrüfatı və sənaye üçün çox əhəmiyyətli kimyəvi məhsuldur. Fosfat bərk şəraitli yüksək temperaturda firofosfatdan (Xörək duzu) da [[kondensasiya]] oluna bilər.

Bütün hüceyrələri [[Zülallar|zülal]] olan fosfalar əlavə və aradan qaldırılması metabolik olan proseslərin tənzimləməsində əsas strategiyadır. Fosforlaşma və defosforlaşmanın enerji saxlanmasında və yaşayış sistemlərinin azad olunmasında əhəmiyyətli yolları var.

Fosfat və ya ortofosfat ionu ''PO<sub>4</sub> <sup>−3</sup>'' üç protonun H+çıxarılması ilə fosfor turşusundan əmələ gəlir. Bir və ya iki protonun çıxarılması, sırasıyla dihidrogen fosfat ionu ''H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub><sup>−</sup>'' və hidrogen fosfat ionu ''HPO<sub>4</sub><sup>−2</sup>'' ionunu verir. Bu adlar ammonium dihidrogen fosfat və trisodium fosfat kimi anionların duzları üçün də istifadə olunur.

Üzvi kimyada fosfat və ya ortofosfat bir orqanofosfattır, PO şəklində ortofosfor turşusunun mürəkkəb efiridir. 4RR'R ″ burada bir və ya daha çox hidrogen atomu üzvi qruplarla əvəz olunur. Bir nümunə trimetil fosfattır (CH3)3PO4. Bu termin eyni zamanda üç dəyərli funksional qrupa aiddir və OP(O-)3 belə mürəkkəb efirlərdəndir.

Ortofosfatlar, biokimya, biogeokimya və ekologiyadakı əsas rolları və kənd təsərrüfatı və sənaye üçün iqtisadi əhəmiyyətlərinə görə müxtəlif fosfatlar arasında xüsusilə əhəmiyyətlidir. Fosfat qruplarının əlavə edilməsi və çıxarılması (fosforilləşmə və fosforlaşma) hüceyrə metabolizmasında əsas addımlardır.

Ortofosfatlar kondensasiya olunaraq pirofosfatlar əmələ gətirirlər.

==Kimyəvi xüsusiyyətləri ==
Fosfat ionu 94,97 g/mol molyar kütləyə malikdir və tetrahedral bir quruluşda dörd oksigen atomu ilə əhatə olunmuş mərkəzi fosfor atomundan ibarətdir. Hidrogen fosfat ionu HPO<sub>4</sub> <sup>−2</sup>-nin qosulmuş əsasıdır və bu da dihidrogen fosfat ionu H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub><sup>-</sup>-nin qoşulmuş əsasıdır, oda öz növbəsində ortofosfor turşusu H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub>-nun qoşulmuş əsasıdır. [[Fayl:Grup fosfat.png|thumb|left|Fosfat qrupu]] Bir çox fosfatlar standart temperaturda və təzyiqdə suda həll olur. Natrium, kalium, rubidium, sezium və ammonium fosfatlar hamısı suda həll olur. Digər fosfatlar çox az miqdarda həll olunur və ya suda həll olunmur. Bir qayda olaraq, hidrogen və dihidrogen fosfatlar müvafiq fosfatlarla müqayisədə bir qədər daha həll olur.

=== Məhlulda tarazlığı ===
Su məhlulunda ortofosfat turşusu və onun üç törəmə anionu aşağıdakı dissosasiya və rekombinasiya tarazlıqlarına uyğun olaraq birlikdə mövcuddur.
{| class="wikitable"
! Tarazlıq
! Dissosasiya sabiti ― ''K''<sub>a</sub><ref name="pow2005" />
! p''K''<sub>''a''</sub>
|-
| H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub> ⇌ H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub><sup>−</sup>+ H<sup>+</sup>
| ''K<sub>a</sub>''<sub>1</sub> = [ H<sup>+</sup> ] [ H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub> ] / [ H<sub>3</sub>PO<sub>4</sub> ]  ≈  7.5 × 10<sup>−3</sup>
| p''K''<sub>a1</sub> = 2.14
|-
| H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub><sup>−</sup> ⇌ HPO<sub>4</sub><sup>−2</sup> + H<sup>+</sup>
| ''K''<sub>''a''2</sub> =  [ H<sup>+</sup> ] [ HPO<sub>4</sub><sup>−2</sup> ] / [ H<sub>2</sub>PO<sub>4</sub><sup>−</sup> ] ≈  6.2 × 10<sup>−8</sup>
| p''K''<sub>a2</sub> = 7.20
|-
| HPO<sub>4</sub><sup>−2</sup> ⇌ PO<sub>4</sub><sup>−3</sup> + H+
| ''K''<sub>''a''3</sub> = [ H<sup>+</sup>] [ PO<sub>4</sub><sup>−3</sup> ] / [ HPO<sub>4</sub><sup>−2</sup>]  ≈  2.14 × 10<sup>−13</sup>
| p''K''<sub>a3</sub> = 12.37
|}
Datalar 25&nbsp;°C və 0 ion gücündə hesablanıb<ref name=pow2005>Kipton J. Powell, Paul L. Brown, Robert H. Byrne, Tamás Gajda, Glenn Hefter, Staffan Sjöberg, Hans Wanner (2005): "Chemical speciation of environmentally significant heavy metals with inorganic ligands. Part 1: The {{chem|Hg|2+}}, Cl<sup>−</sup>, OH<sup>−</sup>, {{chem|CO|3|2−}}, {{chem|SO|4|2−}}, and {{chem|PO|4|3−}} aqueous systems". ''Pure and Applied Chemistry'', volume 77, issue 4, pages 739–800. {{doi|10.1351/pac200577040739}}</ref>.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

[[Kateqoriya:Kimyəvi birləşmələr]]