Eksperimental psixologiya üçün mənbəyə bax

'''[[Eksperiment]]al [[psixologiya]]''' və ya '''təcrübi psixologiya''' — psixoloji tədqiqatlar və ona aid olan prosesləri [[Eksperiment|empirik metodlar]]<nowiki/>la tədqiq edilməsinə deyilir. Eksperimental psixoloqlar insan və ya heyvan subyektləri üzərində müxtəlif mövzular haqqında ([[Qavrayış|sensasiya və hissi]], [[Yaddaş (psixologiya)|yaddaş]], [[Koqnitivlik|idrak]], [[Tədris|öyrənmə]], [[motivasiya]], [[emosiya]], [[Developmental psychology|inkişaf prosesləri]], [[sosial psixologiya]]) tədqiqat aparırlar.<ref>Pashler, H. (Ed)(2002) ''Stevens' Handbook of Experimental Psychology''; New York: Wiley</ref>

== Tarix ==
[[Şəkil:Wilhelm_Wundt.jpg|thumb|268x268px|Wilhelm Wundt]]
[[Şəkil:CharlesBell001.jpg|thumb|249x249px|Charles Bell]]

=== İlkin eksperimental psixologiya ===
==== Vilhelm Vundt ====
Eksperimental psixologiya müasir bir akademik intizam kimi 19-cu əsrdə [[Vilhelm Vundt|Wilhelm Wundt]] psixologiya sahəsinə riyazi və eksperimental yanaşmanı tətbiq edərkən ortaya çıxdı. Wundt[[Leypsiq|, Almaniyanın Leipzig]] şəhərində ilk psixologiya laboratoriyasını qurdu.<ref name="Khaleefa">{{Cite journal|year=1999|title=Who Is the Founder of Psychophysics and Experimental Psychology?|url=|journal=American Journal of Islamic Social Sciences|volume=16|issue=}}</ref> [[Herman Ebbinqhauz|Hermann Ebbinghaus]] və [[Edward Titchener]] də daxil olmaqla, digər eksperimental psixoloqlar, eksperimental üsulları arasında [[Introspection|introspeksiyanı]] əhatə edirdi.

==== Çarlz Bell ====
Charles Bell İngilis [[Fiziologiya|fizyoloq idi]], və onun əsas töhfəsi [[sinir sistemi]] ilə bağlı araşdırma idi. O, dovşan üzərində etdiyi araşdırmaları özündə əks etdirən bir broşür yazır. Onun tədqiqatı nəticəsində, onurğa kordunun posterior (dorsal) köklərinə daxil olan duyğu sinirləri və onurğa beyinin ön (ventral) köklərindən meydana gələn motor sinirləri ortaya çıxdı. On bir il sonra, bir Fransız fiziloqu François Magendie, Bell-in araşdırmasından xəbəri olmadan eyni təsbitləri nəşr edir. Bell araşdırmalarını dərc etmədiyinə görə, bu kəşf [[Bell-Magendie law|Bell-Magendie qanunu]] adlandırıldı. Bell'in kəşfi, sinirlərin titrəmələri ya da ruhları ötürdüyü inancını inkar edirdi.

:

<math>\frac {\Delta I} {I} = k,</math>

==== XX əsr ====
XX əsrin ortalarında [[Biheviorizm|behaviorism]] xüsusilə, psixologiya sahəsində [[Amerika Birləşmiş Ştatları]]<nowiki/>nda dominant paradiqma oldu. Avropa psixologiyasına [[Sir Frederic Bartlett|Sir Frederik Bartlett]], [[Kenneth Craik|Kennet Craiq]], [[W. E. Hick|Bick Hick]] və [[Donald Broadbent]] kimi psixoloqlar təsir etdiyi üçün [[düşüncə]], [[Yaddaş (psixologiya)|yaddaş]] və [[Attention|diqqət]] kimi mövzulara diqqət yetirilirdi və [[Avropa]]da [[Biheviorizm|behaviorism]] daha az təsir daşıyırdı. Bu, koqnitiv psixologiyanın sonrakı inkişafı üçün də təməl qoydu.

XX əsrin ikinci yarısında psixologiyanın bir akademik sahə kimi genişlənməsinə görə "eksperimental psixologiya" sözü mənasını dəyişdi. Eksperimental psixoloqlar bir sıra metodlardan istifadə edirlər və özlərini məhz eksperimental yanaşma ilə məhdudlaşdırmırlar, çünki [[Elmin fəlsəfəsi|elm fəlsəfəsindəki]] inkişaflar eksperimentin müstəsna nüfuzuna təsiri göz qabağındadır. Əksinə, eksperimental metod artıq inkişaf etmiş və [[sosial psixologiya]] sahələrində, eləcə də əvvəllər eksperimental psixologiyanın bir hissəsi olmayan sahələrdə geniş yayılmışdır. Ancaq bir sıra məşhur, yüksək nüfuzlu [[Elmi təşkilat|öyrənilmiş cəmiyyətlər]] və [[Scientific journals|elmi jurnallar]], eləcə də bəzi [[universitet]]lərdə psixologiya təhsil kurslarında eksperimental psixologiya başlığından istifadə etməyə davam edir.

== Metodologiya ==
Əsaslı metodologiya kompleks davranış və zehni proseslərin öyrənilməsi üçün vacibdir və bu, xüsusilə də, eksperimental dəyişənlərin diqqətlə müəyyən edilməsi və nəzarətinə kömək edir.

=== Psixologiya elminin bəzi əsas fərziyyələri ===
{{mənbə göstər}}
Elmi cəhətdən eksperimental psixologiya digər elmlərlə bir çox fərziyyələri bölüşür. Bunlar arasında aşağıdakılar var.

==== Empirizm ====
Elmin ən əsas fərziyyəyələrindən biri odur ki, dünyada baş verən hadisələr haqda faktlar həmin hadisələrin müşahidələrinə əsaslanmalıdır. [[Empiricism|Empirizm]] anlayışı, fərziyyə və nəzəriyyələrin apriori düşüncəyə, intuisiya əsaslanan deyil, təbii şəraitin müşahidələrinə qarşı sınaqdan keçirilməsini tələb edir.

==== Yoxlanılabilənlik ====
Empirizmlə yaxından əlaqəli bir digər fikir budur ki, elmi qanun və ya nəzəriyyə mövcud olan araşdırma metodlarına əsaən yoxlanılabilən olmalıdır. Əgər bir nəzəriyyə hər hansı bir metodla yoxlanıla bilmirsə, bir çox alim bu nəzəriyyəni mənasız hesab edir. Yoxlanılabilənlik [[Falsifiability|inkarolunma]]nı yəni müşahidələrin bəzi metodlarla inkar olunmasını təsdiq edir<ref>Abramson, P.R. (1992) A case for case studies: An immigrant's journal. Newbury Park, CA: Sage Publications.</ref>. Psixologiyada yoxlanılabilənlik vurğulanır, çünki Freudun nüfuzlu və tanınmış nəzəriyyələri test etmək çətin idi.

==== Determinizm ====
Eksperimental psixoloqlar da, bir çox alimlər kimi, [[determinizm]] anlayışını qəbul edirlər. Bu, bir obyektin və ya hadisənin hzırdakı halının əvvəlki hallar tərəfindən müəyyənləşdirilməsi fərziyyəsidir. Başqa sözlə, davranış və ya zehni hadisələr adətən səbəb və nəticə baxımından ifadə edilir. Bir fenomen kifayət qədər ümumi və geniş şəkildə təsdiqlənərsə, bu "qanun" adlandırıla bilər; psixoloji nəzəriyyələr qanunların təşkili və inteqrasiyasına xidmət edir.

==== Qarışıqlıq ====
Elmin başqa bir rəhbər fikri, sadəlik axtarmaqdır. Məsələn, bir çox elm adamları razılaşır ki, əgər iki nəzəriyyə bir sıra eksperimental müşahidələrdə eyni şəkildə yaxşı işləyirsə, onların ikisindən daha sadə olanı seçilməlidir. Orta əsr ingilis filosofu William Occam tərəfindən sadəlik üçün erkən bir fərziyyə irəli sürülmüşdü və bu fərziyyəyə tez-tez [[Okkam ülgücü]] kimi istinad edilir.<ref>Duffy, M. (1993). Occam's razor. London: Sinclair- Stevenson.</ref>

==== Əməli tərif ====
[[Edward C. Tolman]] və [[Clark Hull]] kimi [[Biheviorizm|behaviorism]] sahəsində tanınmış psixoloqlar operativlik ideyasını və ya operativ tərifini tanıtdılar. Əməliyyatın tərifi konkret konkret, baxılan prosedurlar baxımından müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur. Eksperimental psixoloqlar, zehniyyət zəncirləri ilə müşahidələrlə əlaqələndirərək, zehni hadisələr kimi gözləməz hadisələri müəyyən etməyə çalışırlar.<ref>{{Cite journal|year=2013|title=The vocabulary of anglophone psychology in the context of other subjects|url=|journal=History of Psychology|volume=16|issue=1|pages=36–56|doi=10.1037/a0030532|pmid=23394175}}</ref>

=== Eksperimentlər ===
Tədqiqatlarda, insan subyektləri, tədqiqatçının təlimatlarına uyğun olaraq, vizual, səs və ya da digər stimullara cavab verir; heyvanlar isə müvafiq cavablar vermək üçün mükafatlar vasitəsilə "təlimatlandırıla" bilər. 1990-cı illərdən etibarən kompüterlər laboratoriyada stimul təqdimatını və davranış ölçüsünü avtomatlaşdırmaq üçün istifadə edilmişdir. Həm insanlar, həm də heyvanlar ilə davranış tədqiqatları adətən reaksiyanın vaxtını, iki və ya daha çox alternativ arasında seçimi və / və ya cavab dərəcəsini və ya gücünü ölçür; hərəkətləri, üz ifadələrini və ya digər davranışlarını da qeyd olunur. İnsan subyektləri ilə aparılan tədqiqatlarda, təcrübi prosedurlar zamanı, əvvəl və sonra yazılı cavablar alına bilər. Digər tərəfdən, [[Psychophysiology|psixofizioloji]] tədqiqatlar, [[fMRI]], [[Elektroensefaloqrafiya|EEG]], [[Positron emission tomography|PET]] və ya oxşar kimi üsullardan istifadə edərək, bir stimul təqdim olunarkən beyin və ya (əsasən heyvanlarda) tək-hüceyrəli aktivliyin ölçülməsindən ibarətdir.

[[Extraneous variables|Kənar dəyişənlər]]ə nəzarət, [[Experimenter bias|tədqiqaçı kənar təsiri]]<nowiki/>nin potensial minimuma endirilməsi, adektvat [[Sample size|nümunə ölçüsü]], əməli təriflərdən istifadə, [[etibarlılıq]] və [[Validity (statistics)|dəqiqlik]] haqda məlumatların vurğulanması, və nəticələrin müvafiq [[Statistika|statistik təhlili]] psixologiyanın əsas eksperimental metodlarındandır . Bu məsələlərin dərk edilməsi demək olar ki, bütün psixologiya sahələrində nəticələrin təfsiri üçün vacibdir və psixologiya üzrə bakalavr proqramlarında adətən [[tədqiq]]at metodları və [[Statistika|statistika üzrə]] zəruri dərslərdə keçilir.

'''Mühüm təcrübə''' eyni zamanda bir neçə fərziyyəni test etmək üçün nəzərdə tutulan bir tədqiqatdır. İdeal olaraq, bir fərziyyə təsdiq edilir və bütün digərləri rədd edilir. Lakin, nəticələr bir neçə fərziyyəyə də uyğun ola bilər və bu halda müvafiq fərziyyələrin sayını daraltmaq üçün gələcəkdə əlavə tədqiqatlar olunmalıdır.

'''Pilot tədqiqat''', müxtəlif prosedurları nəzərdən keçirmək, eksperimental dəyişənlərin optimal dəyərlərini müəyyən etmək və ya eksperimental dizaynın zəifliklərini ortaya çıxartmaq üçün əsas  tədqiqata başlamazdan əvvəl həyata keçirilə bilər. Pilot tədqiqatın eksperimental dizaynda olması vacib deyil; məsələn, [[Self-report study|öz-hesabat]]<nowiki/>dan da ibarət ola bilər.<ref>McGuigan, F.J. (1997) Experimental Psychology: Methods of Research. New Jersey: Prentice-Hall.</ref>

'''[[Field experiment|Sahə təcrübəsi]]''' iştirakçıların laboratoriya xaricində real şəraitdə müşahidə edilməsinə deyilir. Sahə təcrübəsində ətraf mühitin bir hissəsinin ( ''sahə'' ) idarəli bir şəkildə manipulyasiya edildir (məsələn, tədqiqatçılar uşaq bağçasında iki müxtəlif uşaq qrupuna müxtəlif növ oyuncaqlar verməklə) və sahə ''araşdırmalarından'' fərqlənir.<ref>Levine, G., Parkinson, S (1994) ''Experimental methods in psychology''. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.</ref>

[[Keys üsulu]], müsahibə, [[rəy sorğusu]] və [[Naturalistic observation|təbii müşahidə]] kimi digər tədqiqat üsulları da psixoloqlar tərəfindən tez-tez istifadə olunur. Bunlar eksperimental üsullar deyil, çünki istənməyən xarici dəyişənlərdən təcrid olunmayıblar, nəzarət olunan dəyişənlər və s. kimi aspektləri yoxdur.

=== Etibarlılıq və dəqiqlik ===
==== Etibarlılıq ====
Etibarlılıq müşahidənin tutarlılığını və ya alınan nəticələrin təkrarlabilənliyini ölçür. Məsələn etibarlılığı qiymətləndirmək üçün bir qrup iştirakçının bir zamanda ölçülməsi və nəticələrin ardıcıl olub-olmadığını yoxlamaq üçün onları ikinci dəfə sınaqdan keçirilməsindən ibarət olan "test-retest" ("test-təkrar test") üsulundan istifadə oluna bilər.

==== Dəqiqlik ====
Dəqiqlik bir təcrübədən əldə edilən nəticələrin düzgünlüyünü və dəqiqliyini ölçür. Dəqiqliyi müəyyən etmək üçün onu bir meyarla müqayisə etmək lazımdır. Məsələn, akademik qabiliyyət imtahanının dəqiqliyini müəyyən etmək üçün bu test bir qrup tələbəyə verilir və əldə olunan nəticələrin həmin qrupdakı fərdlərin sinif ortalamaları ilə əlaqəli olduğu aşkarlanır.

== Həmçinin bax ==
* [[Outline of psychology|Psixologiya xülasəsi]] 
* [[Psychonomic Society|Psixoloji Cəmiyyət]] 
* [[Society of Experimental Psychologists|Eksperimental Psixoloqlar Cəmiyyəti]] 
* [[Empirical psychology|Empirik psixologiya]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

[[Kateqoriya:İqtisadiyyatdakı riyazi üsullar]]
[[Kateqoriya:Psixologiyanın bölmələri]]