Bəbir üçün mənbəyə bax

{{digər məna}}
{{Takson}}

'''{{lath|Panthera pardus}}'''  və ya '''qaplan'''<ref>{{Cite book |last=Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, |first=Zoologiya İnstitutu |title=Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı - Fauna |year=2013 |edition=II nəşr. |location=Bakı |pages=214 |language=az}}</ref> ({{dil-la|Panthera pardus}}) — {{lataz|Animalia|no}} aləminin {{lataz|Chordata|no}} tipinin {{lataz|Mammalia|no}} sinfinin {{lataz|Carnivora|no}} dəstəsinin {{lataz|Felidae|no}} fəsiləsinin {{lataz|Panthera|no}} cinsinə aid heyvan növü.

Bədəninin uzunluğu 120-170 sm-dək, quyruğu 95 sm-ə qədər, iri fərdlərinin kütləsi 32-60 kq, erkəklərin kütləsi 75 kq-dək, dişilərinki bir qədər az olur. Erkək fərdlər adətən dişilərdən iri olur. Bədəni [[əzələ]]li, ayaqları nisbətən qısa, xəzi sıx, yumşaq, sarı, yaxud kürən rəngli və qara xallıdır. Ayaqları uzun olmadığından o, alçaqboylu görünür. Uzun sıçrayışlarla şikarını qovarkən quyruğu bədənin tarazlığını tənzim edir. Pəncələri güclü və əzələlidir. Bəbir yüngüllük, çeviklik və zəriflik təcəssümüdür. O, çox zərifcəsinə hündür daşların, qayaların üzərinə sıçrayır. Bəbir sıçrayışının uzunluğuna (5–8 m) görə bir çox iri [[məməlilər]]i geridə qoyur. Bəbirin xəzi qısa və sıxdır. Sarı və ya sarı kürən xəzində qara və qonur xallar səpələnmişdir. Bel, boyun və başının üstü rəngli, qarın və ayaqlarının iç tərəfi demək olar ki, ağdır. Quyruğu az tüklü olduğundan nazik görünür. Bəbirin xallı rəngi onu otların, kolların və ağacların yarpaqları arasında görünməz edir.<ref>{{Cite web |title=CEO.az saytındakı "Bəbir – Azərbaycanın fəxri" məqaləsinin tərcüməsi |url=http://hasanalizade.azeriblog.com/2009/02/08/bebir-azerbaycanin-fexri |access-date=2009-02-16 |archive-date=2009-03-03 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090303025419/http://hasanalizade.azeriblog.com/2009/02/08/bebir-azerbaycanin-fexri |url-status=dead }}</ref>

Bəzən qara piqmentli melanist bəbir də olur ([[Hindistan]]da). [[Afrika]]da ([[Böyük Səhra]]dan başqa), Ön və Cənubi [[Asiya]]da, [[Azərbaycan]]da nadir hallarda ([[Lənkəran]]da və [[Naxçıvan MR|Naxçıvanda]]), Cənub-Qərbi və Cənubi [[Türkmənistan]] dağlarında, [[Tacikistan]]ın cənub hissəsində və Ussuri ölkəsində sıx meşələrdə və dağlarda yaşayır. Ömrü vəhşi təbiətdə 10-11, qapalı yaşam şəraitində ([[zoopark]]da) 21 ilədək ola bilir.<ref>L Crandall The management of wild animals in captivity. — Chicago: University of Chicago Press, 1964.</ref> Əsasən, cütdırnaqlı heyvanları, quşları və gəmiriciləri ovlayır.

== Etimologiya və tədqiqat tarixi ==
Qədimdə belə hesab edirdilər ki, bəbir [[şir]] və [[panter]]in hibrididir. Onun yunan mənşəli [[Yunan dili|yun.]] ''λέων leōn'' (şir) və πάρδος pardos (erkək panter) sözlərinin birləşməsindən əmələ gəlmiş ''λέωπάρδος leōpardos'' (leopard) adında bu öz əksini tapmışdır.<ref name=Harper>{{cite web |url=http://www.etymonline.com/index.php?term=leopard |title="Leopard" |work=Online Etymology Dictionary |publisher=Douglas Harper |accessdate=2007-11-30 |archive-date=2011-08-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110806081557/http://www.etymonline.com/index.php?term=leopard |url-status=live }}</ref>

Bəbirin müasir adı ''Panthera pardus'' latınlaşdırılmış [[Yunan dili|yun.]] ''πάνθηρ pánthēr'' sözündən əmələ gəlmişdir. Belə ki, παν "pan" (tam, bütün) və θηρ (heyvan) deməkdir. Belə bir fikir vardır ki, onun ilkin adı hind-iran mənşəli olmuş "ağımtıl-sarı və ya avazı" mənasını daşımış, sonralar yunanlaşdırılmışdır.<ref name=Harper/><ref>{{cite book |last=Monier-Williams |first=Sir Monier |authorlink=Monier Monier-Williams |title=A Sanskrit-English Dictionary |coauthors=Prof. E. Leumann, Ph.D., Prof. C. Cappeller, Ph.D., ''et al.'' |url=http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/mwview/index.php?sfx=jpg |format=JPEG |accessdate=2007-11-30 |page=616 |chapter=pāṇḍara |chapterurl=http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/cgi-bin/serveimg.pl?file=/MWScan/MWScanjpg/mw0616-pANinIyamatadarpaNa.jpg |isbn=0842602860 |year=1976 |publisher=Banarsidass |location=Delhi |archive-date=2008-01-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080109145112/http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/mwview/index.php?sfx=jpg |url-status=unfit }}</ref><ref>{{cite book |last=Monier-Williams |first=Sir Monier |authorlink=Monier Monier-Williams |title=A Sanskrit-English Dictionary |coauthors=Prof. E. Leumann, Ph.D., Prof. C. Cappeller, Ph.D., ''et al.'' |url=http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/mwview/index.php?sfx=jpg |format=JPEG |accessdate=2007-11-30 |page=631 |chapter=puṇḍárīka |chapterurl=http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/cgi-bin/serveimg.pl?file=/MWScan/MWScanjpg/mw0631-puMdhvaja.jpg |isbn=0842602860 |year=1976 |publisher=Banarsidass |location=Delhi |archive-date=2008-01-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080109145112/http://www.sanskrit-lexicon.uni-koeln.de/mwview/index.php?sfx=jpg |url-status=unfit }}</ref>. Bəbirin ilk taksonomik adı olan ''Felis pardus''  [[Karl Linney]]ə məxsus ''"Systema naturæ"'' adlı elmi tədqiqat işidəndir. [[1929]]-cu ildən etibarən bəbir ''Panthera'' cinsinə aid edilmişdir.<ref>{{cite book | last=Linnaeus | first=C | authorlink=Carolus Linnaeus | title=Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. | edition=Editio decima, reformata. | publisher=Holmiae. (Laurentii Salvii). | year=1758 | url=http://dz1.gdz-cms.de/index.php?id=img&no_cache=1&IDDOC=265100 | access-date=2010-04-28 | archive-date=2015-03-19 | archive-url=https://web.archive.org/web/20150319115418/http://dz1.gdz-cms.de/index.php?id=img&no_cache=1&IDDOC=265100 | url-status=live }}</ref>.

== Filogenezi və təkamülü ==
[[Antropoloji]] qazıntıların molekulyar [[filogenetik]] və kladistik müayinələr sübut edir ki, növün yaranma mərkəzi [[Asiya]] qitəsidir.

Bəbirin əcdadı digər panter cinsindən olanların əcdadları kimi ümumi əcdaddan 11 milyon il bundan əvvəl ayrılmışdır<ref name="Johnson">1 2 3 4 Johnson, W.E., Eizirik, E., Pecon-Slattery, J., Murphy, W.J., Antunes, A., Teeling, E. & O'Brien, S.J. (2006). "The Late Miocene radiation of modern Felidae: A genetic assessment.". Science 311 (5757): 73–77. DOI:10.1126/science.1122277. PMID 16400146.</ref>. Antropoloji qazıntılar göstərir ki, müasir bəbirin əcdadı 3,8 milyon il əvvəl meydana gəlmişdir<ref name="Johnson"/>.

Müxtəlif üsullarla əldə edilmiş molekulyar filogenetik nəticələr göstərir ki, ''[[Panthera]]'' cinsli növlərin bir-birilə sıx qohumluğu var. Ümumi əcdaddan bəbir bir növ kimi [[pələng]] və [[irbis]]dən sonra, [[şir]] və [[yaquar]]dan isə çox əvvəl formalaşmışdır<ref name="Johnson"/>.

Hesab edilir ki, bəbirin əcdadı [[Asiya]] qitəsində meydana gəlmiş və Afrikaya miqrasiya yolu ilə yayılmışdır<ref name="Johnson"/>.

Müasir bəbir isə təxminən 470 000—825 000 il öncə Afrikada formalaşmış və Asiyaya 170 000—300 000 il bundan qabaq yayılmışdır.<ref>Uphyrkina, O.; Johnson, E.W.; et al. (November 2001). "Phylogenetics, genome diversity and origin of modern leopard, Panthera pardus". Molecular Ecology 10 (11): 2617–2633. DOI:10.1046/j.0962-1083.2001.01350.x. PMID 11883877.</ref>

== Dişlərinin quruluşu ==
Yaşlı bəbir digər pişikkimilərin nümayəndələri kimi 30 dişə malikdir. Yuxarı və aşağı çənələrdə hərəsində 6 kəsici, 2 köpək; yuxarı çənədə 3 ön çeynəmə (premolyar) və ya kiçik azı dişlər, 1 arxa çeynəmə (molyar) və ya böyük azı dişlər, aşağı çənədə isə 2 ön çeynəmə (premolyar) ya kiçik azı dişlər, 1 çeynəmə (molyar) və ya böyük azı dişlər yerləşmişdir.<br />Diş düsturu:<math>I{3 \over 3} C{1 \over 1} P{3 \over 2} M{1 \over 1}</math>.

'''''İzahı:'''''
* I  ([[Latın dili|lat.]] ''dentes incisivi'') — kəsici diş
* C  ([[Latın dili|lat.]] ''dentes canini'') —  köpək dişi
* P  ([[Latın dili|lat.]] ''dentes premolares'') — ön ceynəmə  və ya kiçik azı dişlər
* M  ([[Latın dili|lat.]] ''dentes molares'') — arxa çeynəmə  və ya böyük azı dişlər

== Yarımnövləri ==
Bəbir əsasən ləkələrinin yerləşməsi və rəng çalarına görə 27 yarımnövə ayrılır. Lakin DNT-loji tədqiqatlar əsasən 8, ya 9 yarımnöv təsdiq edilir.<ref>Olga Uphyrkina et al.: ''Phylogenetics, genome diversity and origin of modern leopard, Panthera pardus''. Molecular Ecology, Volume 10, Issue 11, Page 2617 — November 2001 [http://doi.org/10.1046/j.0962-1083.2001.01350.x online] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230704093132/https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1046/j.0962-1083.2001.01350.x |date=2023-07-04 }}</ref><ref>Sriyanie Miththapala: ''Phylogeographic Subspecies Recognition in Leopards (''Panthera pardus''): Molecular Genetic Variation.'' Conservation Biology Volume 10 Issue 4 Page 1115 — August 1996 [http://doi.org/10.1046/j.1523-1739.1996.10041115.x abstract] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20230704093117/https://conbio.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1046/j.1523-1739.1996.10041115.x |date=2023-07-04 }}</ref>.
* {{bt-azlat|Afrika bəbiri|Panthera pardus pardus}}, [[Afrika]]
* {{bt-azlat|Berber bəbiri|Panthera pardus panthera}}
* {{bt-azlat|Zənzibar bəbiri|Panthera pardus adersi}}
* {{bt-azlat|Hind-Çin bəbiri|Panthera pardus delacouri}}, 
* {{bt-azlat|Yava bəbiri|Panthera pardus melas}}<br />[[İndoneziya]]-(Yava adaları)
* {{bt-azlat|Hindistan bəbiri|Panthera pardus fusca}},<br />[[Hindistan]], [[Pakistan]], [[Nepal]]
* {{bt-azlat|Seylon bəbiri|Panthera pardus kotiya}},<br />[[Şri-Lanka]] (Seylon)
* {{bt-azlat|Şimali Çin bəbiri|Panthera pardus japonensis}}, [[Çin]]
* {{bt-azlat|Uzaq Şərq bəbiri|Panthera pardus orientalis}},<br />[[Rusiya]]-(Uzaq şərq), Şimali [[Çin]], [[Koreya]]
* {{bt-azlat|İran bəbiri|Panthera pardus saxicolor}},<br />[[Yaxın Şərq]], [[Qafqaz]]
* {{bt-azlat|Sinay bəbiri|Panthera pardus jarvisi}}
* {{bt-azlat|Yaxın Şərq bəbiri|Panthera pardus tulliana}} 
* {{bt-azlat|Ərəbistan bəbiri|Panthera pardus nimr}},<br />[[Ərəbistan yarımadası]]
* {{Nəslikəsilmiş|}}{{bt-azlat||Avropa bəbiri}}
{{Şəkillər albomu
| yer              = center
| başlıq           = Bəbir növləri
| align            = center
| başlıq_yer       = center
| başlıq_arxafon   = Pink 
| istiqamət        = üfüqi
| şəkil2           = Persischer leopard2cele4.jpg
| izah2            = İran bəbiri ({{dil-la|Panthera pardus saxicolor}})
| miqyas2           = 240
| şəkil3           = Amur Leopard (P.p. amurensis).jpg
| izah3            = Uzaq Şərq bəbiri ({{dil-la|Panthera pardus orientalis}})
| miqyas3          = 240
| şəkil4           = Panthera pardus japonensis JdP.jpg
| izah4            = Şimali Çin bəbiri ({{dil-la|Panthera pardus japonensis}})
| miqyas4          = 190
| şəkil5           = SriLankaLeopard-ZOO-Jihlava.jpg
| izah5            = Seylon bəbiri ({{dil-la|Panthera pardus kotiya}})
| miqyas5          = 210
| alt yazı         = 
| alt_yazı_arxafon =Pink
| arxafon rəng     = 
| alt_yazı_yer     = center
}}

== Nəsli kəsilmiş ==
* {{Nəslikəsilmiş}} {{btname|Avropa bəbiri|(''Panthera pardus sickenbergi'')}} — Bir zamanlar [[Avropa]] ərazisində geniş yayılmış yarımnöv olmuşdur. Çox təəssüflər olsun ki, 10 000 il bundan qabaq kökü kəsilmişdir.

== Qara (melanist) Bəbir ==
Təbiətdə nadir hallarda qara rəngli bəbirlərə də rast gəlinir. Qara bəbirləri melanis yəni, qara piqmentləşmiş bəbirlər adlandırırlar. Dərisini qara rəngi monogenetik ressesiv əlamət olub, adi xallı bəbir valideynlərindən melanis bəbirlər dünyaya gələ bilir. Belə ki qara rəng daşıyan genlər xallı bəbirlərdə ressesivdir. Hər iki valideyndən alınan bu ressesiv genlər bir araya gəldikdə (rastgəlmə ehtimalına əsasən) onda bala qara rəngli ola bilir. Əlbəttə ki, bu ehtimal çox da böyük olmadığından qara bəbirlərə də nadir hallarda rast gəlinir.<ref>{{Cite web |url=http://images.google.de/imgres?imgurl=http://annegret.stroeder.name/img/katze/panthers.jpg&imgrefurl=http://annegret.stroeder.name/Katze/Grosskatzen/Leopard&usg=__jJjBQ7DeghySuABLHkz4DzyRNS4=&h=225&w=300&sz=8&hl=de&start=16&sig2=cLcZnGE6KgYqoylZ4DdlOw&itbs=1&tbnid=4c44H3H3OxmSPM:&tbnh=87&tbnw=116&prev=/images%3Fq%3DSchwarze%2Bleopard%26hl%3Dde%26sa%3DG%26gbv%3D2%26tbs%3Disch:1&ei=m0fZS8ykL8ah_gay6cC_Dw/Leopard |title=Arxivlənmiş surət |access-date=2010-04-29 |archive-date=2023-07-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230704093119/https://www.google.de/imgres?imgurl=http%3A%2F%2Fannegret.stroeder.name%2Fimg%2Fkatze%2Fpanthers.jpg&imgrefurl=http%3A%2F%2Fannegret.stroeder.name%2FKatze%2FGrosskatzen%2FLeopard&usg=__jJjBQ7DeghySuABLHkz4DzyRNS4%3D&h=225&w=300&sz=8&hl=de&start=16&sig2=cLcZnGE6KgYqoylZ4DdlOw&itbs=1&tbnid=4c44H3H3OxmSPM%3A&tbnh=87&tbnw=116&prev=%2Fimages%3Fq%3DSchwarze%2Bleopard%26hl%3Dde%26sa%3DG%26gbv%3D2%26tbs%3Disch%3A1&ei=m0fZS8ykL8ah_gay6cC_Dw%2FLeopard&sfr=vfe |url-status=live }}</ref>

== Yaşayış yeri ==
{{ Yer xəritəsi+|Azərbaycan fiziki|width=333|float=left|caption=Azərbaycanda bəbirin arealının xəritəsi|places=
  {{Yer xəritəsi bəbir~|Azərbaycan|lat_deg=39|lat_min=38|lon_deg=46|lon_min=32|label=<big>[[Laçın rayonu|Laçın]]</big>}}
  {{Yer xəritəsi bəbir~|Azərbaycan|lat_deg=39|lat_min=12|lon_deg=45|lon_min=24|label=<big>[[Naxçıvan MR]]</big>}}
  {{Yer xəritəsi bəbir~|Azərbaycan|lat_deg=38|lat_min=46|lon_deg=48|lon_min=24|label=<big>[[Talış dağları]]</big>}}
  {{Yer xəritəsi bəbir~|Azərbaycan|lat_deg=40|lat_min=06|lon_deg=46|lon_min=02|label=<big>[[Kəlbəcər rayonu|Kəlbəcər]]</big>}}
}}
Bəbir [[tropik]] və [[subtropik]] qurşaqların tipik nümayəndəsidir. O, dərin qar örtüyünə və soyuq iqlimə az uyğunlaşır. Uzaq şərqdə rast gəlinən bəbirlər əsasən qar örtüyü az və daimi olmayan yerlərdə yaşayırlar. Düşmənlərdən gizlənmək və şikarını güdmək üçün bəbirlərə ağaclar, qayalar, sərt yamaclı dərələr lazımdır.

Bəzən qara piqmentli melanist bəbir də olur ([[Hindistan]]da). [[Afrika]]da ([[Böyük Səhra]]dan başqa), Ön və Cənubi [[Asiya]]da, Cənub-Qərbi və Cənubi [[Türkmənistan]] [[dağ]]larında, [[Tacikistan]]ın cənub hissəsində və [[Ussuri]] ölkəsində sıx meşələrdə və dağlarda yaşayır.

[[Azərbaycan]]da bu heyvanlar [[Talış dağları]]nın sıx meşələrində, [[Kiçik Qafqaz]]ın meşəli və qayalı ərazilərində, [[Naxçıvan]]ın sərt qayalıqlarında, yarğanlarda, daş uçqunluqlarında rast gəlinir. Çox vaxt bəbirin yayılması onun qidalandığı [[heyvanlar]]dan asılıdır. [[Talış]] dağlarında onların qidasını [[cüyür]]lər, [[çöldonuzu|çöldonuzları]], [[tirəndazlar]] (oxlu kirpilər), porsuqlar, [[Kiçik Qafqaz]]da bunlardan başqa dağ keçiləri, [[Naxçıvan]]da isə həm də dağ qoyunları təşkil edir. Qış aylarında bəbirlər dağların güney [[yamac]]larında qarsız yerlərdə olur, istirahət etmək və şikarını güdmək üçün dərələrin dibində, daşların altında uzanır. Bəbirlər oturaq həyat tərzi keçirirlər. Yalnız gənc heyvanlar ailə dağıldıqdan sonra yeni ərazilər tapmaq üçün uzaqlara gedirlər.<ref>Zazanashvili N., Morschel F., Askerov E., Krever V., Farvar M., Kalem S. 2007. Conservation of the leopard in the Caucasus. Cat News Special Issue, No 2</ref>

[[Fayl:Leopard3.jpg|250px|thumb|right|İstirahət edərkən]]

=== Yuvaları, müvəqqəti daldanacaqları ===
Yaşlı tənha bəbirlər yuvadan istifadə etmirlər. Onlar qayaların altında, uçqunluqlarda, dağların ətraf yaxşı görünən yerində istirahət edirlər. Pis havalarda bu heyvanlar küləkdən, yağışdan, qardan daldalanmaq üçün qapalı yerlərdə gizlənirlər.

Ana bəbirlərin bala çıxartdığı yuvalar sərt dərələrin əlçatmaz yarğanlarında, daş yığnaqlarında, meşənin sıx ağaclı, [[itburnu]], [[böyürtkən]] kolları ilə örtülmüş çoxlu mağara və əsasən də onların qidalandığı heyvanların çox olduğu yerlərdə olur. Yuvaları ətraf yerlərdən seçilmir və onların ətrafında qida qalıqları olmur. Bəbirlər yuvadan az müddət ərzində istifadə edir. Balaları böyüdükdə ana bəbirlər daldalandığı yerləri vaxtaşırı dəyişir.

== Qidalanması və ov etmə üsulları ==
[[Fayl:Panthera pardus -Ngala Game Reserve, Limpopo, South Africa -with kill in tree-8.jpg|250px|right|thumb|Uğurlu ov]]
Bu yırtıcının qidalanması çox müxtəlifdir. O, bütün canlılara hücum edir, hətta leşlə də qidalanır. Onun əsas qidasını vəhşi cütdırnaqlı heyvanlar dağ keçiləri və qoyunları, [[nəcib maral]], [[cüyür]] və [[çöldonuzu]] təşkil edir. Vəhşi [[cütdırnaqlılar]] çox olan yerlərdə bəbirlər ev heyvanlarına demək olar ki hücum etmir. Qida azlığından bəbirlər tirəndazlarla və ev heyvanları ilə qidalanmağa məcburdurlar. [[Tirəndaz]] ovlayarkən bəbirlər özləri də yaralanırlar.

Bəbir [[tülkü]]lərə, [[çaqqal]]lara, [[canavar]]lara, [[porsuq]]lara, xırda [[pişik]]lərə, [[siçanabənzər]] [[gəmirici]]lərə və [[quş]]lara da ([[kəklik]]lərə) hücum edir. [[Cütdırnaqlı]] az olan yerlərdə bu onların yaşamasına kömək edir.

Bu [[yırtıcı]]lar ov edərkən iki üsuldan istifadə edirlər. Birinci halda onlar sakitcə ehtiyatla ətrafa boylanaraq şikarına yaxınlaşır, yerə sıxılaraq yavaş-yavaş sürünür və cəld [[sıçrayış]]la onun üstünə atılırlar. Bu cür ildırım sürətilə sıçrayarkən onun şikarı özünü itirir və kanara qaçmağa macal tapmır. Onun sıçrayışı uğursuz olduqda əlindən çıxmış şikarının dalınca düşüb onu izləmir.

İkinci halda bəbirlər [[heyvan]]ların su içdiyi və ya keçdiyi yerlərdə pusquda durub gözləyir. Ötüb keçən heyvanın üzərinə 6–8 m olan sıçrayışla atılır.

Xırda heyvanları pəncəsinin zərbəsilə öldürür, irilərinin üzərinə sıçrayaraq əvvəlcə onları yerə yıxır. Şikarının buynuzlarından və təpiklərindən qorunmaq üçün boğazından tutaraq son nəfəslərinə kimi onu boğur. Yıxılmamış heyvanların boyunlarından dişləri ilə yapışır. Əlindən çıxmış heyvanı bəzən qovub çatır və ön pəncəsinin zərbəsilə yerə sərir.

İri [[qaban]]ları ovlamaq xüsusi bacarıq tələb edir və bu işi yalnız təcrübəli bəbirlər bacarırlar. Az təcrübəsi olanlar qabana hücum edərkən ciddi zədələr alırlar. Tirəndazı ovlayarkən bəbirlər təhlükəli iynələrdən yayınmaq üçün həmişə bir müddət onun ətrafında fırlanır və nəhayət imkan düşən kimi pəncələri ilə ən zərif hissəsi olan başından vurub ölümcül hala salır.<ref>{{Cite web |title=Vəhşi heyvanlar |url=http://www.azspa.az/azwild.html |access-date=2010-02-11 |archive-date=2012-01-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120105183046/http://www.azspa.az/azwild.html |url-status=dead }}</ref>

Adətən bəbirlər ova tək çıxırlar. [[Nadir]] hallarda ana bəbiri balaları ilə və ya erkək bəbiri dişi ilə ova çıxmış görmək olar. Şikarını ovlayandan sonra bəbirlər qəniməti ilə birlikdə gizlənməyə çalışırlar. Bir dəfəyə bəbir 2-3 kq ət yeyir. [[Zoopark]]larda da onlara gündə bu qədər ət verirlər. Ac bəbirin bir dəfəyə bütöv bir cüyürü yeməsi məlumatı doğru deyildir. Yem olmadıqda bəbirlər 7-11 gün ac qala bilir və bu zaman aktivliyi itirmirlər.

== Həyat tərzi və davranışı ==
[[Fayl:Bəbir.jpg|200px|thumb|left|Azərbaycan ərazilərində yaşayan bəbir]]
[[Azərbaycan]] ərazilərində yaşayan bəbirlər adətən toranlıq və ya gecə həyatı tərzi keçirirlər. Axşam toran düşəndə onlar ova çıxır və gecənin birinci yarısında, eləcə də səhər tezdən ov edirlər. Hava yağmurlu və soyuq olarkən onlar şikarlarını gündüzlər də təqib edirlər. Bəbir çox ehtiyatlı və gizlin həyat tərzi keçirir. Bu [[yırtıcı]] ehtiyatlı olsa da qorxaq deyildir. İnsan gördükdə qorxu hissini büruzə vermir. Əsas hallarda görünməz qalmağa çalışır və birinci olaraq hücum etmir. Adamla qarşılaşdıqda yavaş-yavaş kənarlaşır və hətta ona uğursuz atəş açdıqda belə qaçmağa tələsmir. Bəzi bəbirlər yaralandıqda və ya insanla qarşı-qarşıya gəldikdə həddən artıq aqressiv olurlar. XX əsrin 1980-ci illərində Qərbi Kopetdağda ([[Türkmənistan]]) 8 dəfə, [[Talış dağları]]nda və [[Naxçıvan]]da ([[Azərbaycan]]) isə cəmi 4 dəfə bəbirin insana hücumu hadisəsi baş vermişdir və bütün hallarda hadisənin səbəbkarı insan özü olmuşdur. Hər heyvanın öz fərdi sahəsi olur. Qərbi [[Kopetdağ]]da bir erkək fərdin ərazisi 40-50 min, dişilərin isə 15-20 min hektara çatır. Bir erkək bəbirin fərdi sahəsində 2-3 dişi fərd yaşaya bilir.<ref name="ReferenceB">Azərbaycanın Qırmızı Kitabı, II Cild, Bakı, 2013</ref>

Çox hallarda bəbirlər dağların ətəyi və dərələrin dibi ilə gəzirlər. Cavan fərdlər, yaşlı erkəklər və dişilər yalquzaq həyat tərzi keçirirlər. Bəbirlərin ailəsi yaşlı dişi fərddən və 2-4 baladan ibarət olur. Balalar 1-1,5 yaşlarında olanda bəbirlərin ailəsi dağılır.

Bəbir şahənə yeriyir, addımlarını yüngül və səssiz atır. Pəncələrindəki qalın tük yastığının olması və yeriyərkən öncə barmaqlarını yerə basmaqları onların addımlarını səssiz edir. Şikarının dalınca gedərkən bəbirlər hərdən yavaş, hərdən saatda 5&nbsp;km sürətlə, bəzən dörd ayaq qaçır, sonra isə sürətini tam azaldır. O, yavaş hərəkət etdikdə başını aşağı salır, alt cənəsi isə sallanmış vəziyyətdə olur. Tez-tez dayanıb ətrafa baxır. Onun eşitmə və görmə qabiliyyəti çox güclüdür. Gecələr də yaxşı görməsi ona qaranlıqda sərbəst qaçmağa, sıçramağa və uğurlu ov etməyə imkan verir. Aylı gecədə gündüzlər olduğu kimi ehtiyatla davranır, açıq yerlərə çıxmır, ağacların, daşların kölgəsində daldalanır.

Bəbirin qoxu bilmə qabiliyyəti zəif inkişaf edib.

Bəbir balalarının ilk oyuncağı onların quyruğunun ağ ucu olur. Onu tutmaq üçün balalar saatlarca çalışırlar. Quyruğun hərəkəti yırtıcıların qarşılıqlı münasibətlərində xüsusi rol oynayır. Bu hərəkətlərə görə heyvanın əhvalı haqqında fikir söyləmək olar. Quyruğun sakitcə yan tərəflərə hərəkəti heyvanın həyəcanlandığından və sıçrayışa hazırlaşdığından xəbər verir.

Bəbir təmizkar heyvandır və [[pələng]]dən fərqli olaraq öz nəcisini əksər hallarda torpağa basdırır.

== Çoxalması ==
Bəbirlərin cütləşməsi bütün il boyu müşahidə oluna bilər. Amma çox hallarda balaları yaz aylarında və ya payızın sonunda dünyaya gəlirlər. Cütləşmədə olan dişilər belləri üstə ağnayır, bellərini əyərək quyruqlarını qaldırır. Özünəməxsus səslər çıxarırlar. Bundan başqa onlar müvəqqəti olaraq qidalanmır və ya az yeyirlər. Bir dişinin arxasında bu dövrlərdə bir-birləri ilə rəqabət aparan (dalaşan) və bərk səslər çıxaran erkəkləri görmək olar. Hamiləlik dövrü 90-105, əsasən 92-95 gün çəkir, hər dəfə 2-4, əksər hallarda 1-2 balaları olur. Ölmüş balalarını ana bəbir adətən yeyir.

=== Balalarının böyüməsi və inkişafı ===
{{Şəkillər albomu
| yer            =left
| başlıq         = Bəbirlər cütləşərkən
| başlıq_yer     = center
| başlıq_arxafon =Pink 
| şəkil1         =Matingleoprds.jpg
| izah1          =

| miqyas1        =220
| alt yazı       =
| alt_yazı_arxafon =Pink
| arxafon rəng   =
| alt_yazı_yer   =center
}}
{{Şəkillər albomu
| yer            =right
| istiqamət      = üfüqi
| başlıq         = Bəbir balası
| başlıq_yer     = center
| başlıq_arxafon =Pink 
| şəkil1         =Baby spotted leopard.jpg
| izah1          =Bəbir balası
| miqyas1        =280
| alt yazı       =
| alt_yazı_arxafon =Pink
| arxafon rəng   =
| alt_yazı_yer   =center
}}
Balalar gözləri və qulaq dəlikləri yumulu və ya bağlı halda dünyaya gəlirlər. Bədənləri açıq qonur rəngli sıx uzun tüklə örtülü olur. Təzə doğulmuş balaların kütləsi 500-700 q, bədənlərinin uzunluğu isə 15 sm olur. 6-9 gündən sonra onların gözləri açılır. 20-ci gün üst kəsici dişləri, 42 gündən sonra isə bütün süd dişləri çıxmış olur. Daimi köpək dişləri bir yaşında olarkən çıxır. 12-15 günlük olanda balalar sürünməyə və hərdən ayağa qalxmağa başlayırlar.

Bir aylığında onlar artıq sürətlə qaçır, qayalara dırmaşır, 35 günlüyündə isə hərəkətləri daha elastik olur və onlar tullanıb düşürlər. İki aylıq balalar yuvadan çıxıb ətrafda oynayırlar. Bu dövrdə onlar xırda heyvanları [[çəyirtkə]]ləri, [[qurbağa]]ları tutmağa çalışırlar. Bir şey ovladıqda onlar şikarını yeyir, əksər hallarda isə atırlar.<ref>Lukarevski V.S., Akkiyev M., Askerov E., Agili A., Can E., Gurielidze Z., Kudaktin A., Yarovenko Y. 2007. Status of the leopard in the Caucasus. Cat News Special Issue, No 2;</ref>

Ana balalarını 3 ay, bəzən isə 5-6 ay südlə bəsləyir. 6-8 həftəlik balalar artıq analarının gətirdiyi ətlə qidalanırlar. Beş aylıq balalar xırda heyvanları tutmaq üçün kifayət qədər cəld olurlar. Onlar ova gedən analarını müşayiət edir və bütün hərəkətlərində ona oxşamağa çalışırlar. Bir yaşlı balalar yaşlı fərdlərdən çox kiçik görünsələr də, anaları ilə birgə artıq [[cütdırnaqlılar]]ı ovlayırlar.

Balaların 1-1,5 yaşı olanda analarından ayrılırlar. Bu proses ananın yeni cütləşmə dövrünün başlanması ilə sürətlənir. Cütləşmə dövründə erkək fərd dişinin yanında yalnız dişi balanın olmasına imkan verir. Erkək balaları 3 yaşında ata bəbir analarının yanından qovur. Atılmış erkək balalar ilk dövrdə bir yerdə yaşayır və valideyn cütlüyünün izi ilə hərəkət edib onların qida qalıqlarını yeyirlər. Yaşlı bəbirlər ilin böyük hissəsini tək yaşayırlar. Yalnız cütləşmə, hamiləlik dövründə və balalar təzə dünyaya gəldikdə bu yırtıcılar bir yerdə olurlar. Balalar hələ gözüyumulu olduqda ana bəbir adətən erkəyi yanından qovur. Dişi balalar iki yaşında yetkinliyə çatırlar.

== Azərbaycanda sayı ==
Bəbirlərin sayı [[Azərbaycan]]da sürətlə azalmış və yox olmaq təhlükəsindədir. Son tədqiqatlar göstərmişdir ki, Azərbaycanda onların yalnız 13-17 fərdi qalmışdır. Bunun əsas səbəbi vəhşi [[cütdırnaqlı]] [[heyvan]]ların sayının azalması olmuşdur. Bəbirləri gözəl qiymətli dərilərinə görə də ovlayırlar.

[[Vəhşi Təbiət]]i [[Ümumdünya Mühafizə Fondu]]nun (WWF) Azərbaycan nümayəndəliyinin xəbərinə görə ilk dəfə olaraq 2007-ci ildə Azərbaycan ərazisində təbii şəraitdə bəbirin fotoşəkilini çəkmək mümkün olmuşdur. Quraşdırılmış foto-tələlər Talış dağlarının şimal hissəsində bəbiri qeydə ala bilmişdir. Bəbir kadrda tam əks olunmasa da, bu Azərbaycanda bəbirin olmasına fotosübutdur<ref>[http://www.mediaforum.az/az/2007/03/13/AZ%C6%8FRBAYCANDA-%C4%B0LK-D%C6%8FF%C6%8F-OLARAQ-T%C6%8FB%C4%B0%C4%B0-%C5%9E%C6%8FRA%C4%B0TD%C6%8F-B%C6%8FB%C4%B0R%C4%B0N-092406078c00.html Azərbaycanda ilk dəfə olaraq təbii şəraitdə bəbirin fotoşəkilini çəkmək mümkün olub.]{{Dead link|date=January 2021 |bot=InternetArchiveBot }} 13.03.2007. mediaforum.az {{ref-az}}</ref>.

== Düşmənləri və rəqibləri ==
Hazırda Azərbaycanda bəbirin insandan başqa düşməni yoxdur. Ancaq onlar müxtəlif səbəblərdən ölə bilirlər. Bəziləri leysan yağışların selinə düşüb ölür. Amma əksər hallarda onlar qaçaq ovçularının (brakonyerlərin) qurbanı olurlar. Yaralanmış və ya tələyə düşmüş bəbirlər sonradan həlak olurlar. [[Tirəndaz]] ovlayarkən  sonralar aldığı nekrozlaşan yaralardan da onlar tələf olurlar.

Azərbaycanda bəbirin rəqibləri [[canavar]], [[vaşaq]], [[kaftar]] və [[leşyeyən]] [[quş]]lardır. Ona görə də bəbir ovladığı heyvanı kolların arasına, ağacların üstünə və digər gizli yerlərə aparır.

== Təbiətdəki rolu ==
Bəbir təbii [[ekosistem]]lərdə [[ekoloji]] piramidanın ən yüksək pilləsində durur. Ona görə də o, ekosistemdə gedən proseslərin tənzimlənməsində, onların davamlı olmasında xüsusi rol oynayır. Yırtıcılar xəstə və zəif heyvanları tutub yeməklə xəstəliklərin yayılmasının qarşısını alır, vəhşi [[cütdırnaqlılar]]ın sayını tənzimləyirlər. Otyeyən heyvanların sayını nizamlamaqla onların kütləvi surətdə artıb yem çatışmazlığından və yoluxucu xəstəliklərdən ölmələrinə imkan vermirlər. Beləliklə, bəbirlər təbiətdəki tarazlığın qorunmasında xüsusi rol oynayırlar.
Cənubi və cənub-şərqi [[Asiya]]da, həmçinin [[Afrika]]da bəbirləri məhv etdikdən sonra məlum oldu ki, onların xeyri ziyanından dəfələrlə çox imiş. Bu yırtıcının sayı kəskin surətdə azaldıqdan sonra çöldonuzları və digər [[cütdırnaqlılar]]ın, həmçinin meymunların sayı intensiv olaraq artmağa başlamışdır. Onların tarlalara, əkin sahələrinə vurduqları zərər bəbirin maldarlığa vurduğu ziyandan xeyli çox olmuşdur. İranda [[muflon]]un sayının artması ot örtüyünün deqradasiyasına gətirib çıxartmışdir. O ərazilərə bəbir buraxıldıqdan sonra muflonların sayı nizamlanmış və bitki örtüyü bərpa olmuşdur. Bəzi ölkələrdə, məsələn [[Keniya]]da, bu yırtıcının sayını bərpa etmək üçün işlər aparılır.<ref name="ReferenceB"/>

== Qorunma tədbirləri ==
[[Fayl:Stamp of Azerbaijan 685-688.jpg|300px|thumb|right|Adına buraxılmış marka]]
Nadir növ kimi bəbir Azərbaycanın və Beynəlxalq Təbiəti Mühafizə İttifaqının Qırmızı kitabına daxil edilmiıdir. Nəsli kəsilməkdə olan növ kimi bəbir "yox olmaq təhlükəsində olan fauna və flora növlərinin beynəlxalq ticarətinə dair konvensiyanın" 1-ci əlavəsinə salınmışdır.

Zəngəzur silsiləsində [[Zəngəzur milli parkı]]nın, [[Şindan]] dağının ətəklərində isə [[Astara]] qoruğunun yaradılması bəbirlərin mühafizəsi yolunda atılmış ən mühüm addım olacaq.

Ancaq bəbiri yalnız qoruqlarda mühafizə etməklə iş bitmir. Onu rast gəlindiyi bütün yerlərdə qorumaq lazımdır. Bəbiri yox olmaq təhlükəsindən xilas etmək üçün ilk növbədə dağ meşələrində mal-qaranın otlamasını tənzimləmək, vəhşi cütdırnaqlıların sayını yaşadıqları arealda bərpa etmək, qaçaq ovçuluğa qarşı ciddi tədbirlər həyata keçirmək lazımdır. Bəbirlərin qorunub saxlanmasının əsas yolu onların təbii yem bazasının bərpa olunmasıdır. Vəhşi cütdırnaqlılar olmadığı halda bəbirlər ev heyvanlarına hücum etməyə məcburdurlar. Təbii yem bazası bərpa olunana qədər mal-qara sahiblərini bəbirləri məhv etməkdən yayındırmaq üçün digər iqtisadi tədbirlər hazırlanmalıdır. Mal-qara sahiblərinə dəyən ziyan kompensasiya olunmalıdır ki, onlar da öz növbəsində bu yırtıcını məhv etməkdən çəkinsinlər.

Bəbirlər yaşayan yerlərdə onun mühafizəsi istiqamətində geniş təbliğat və ekoloji maarifləndirmə işi aparmaq lazımdır.

== Təbiətdə rolu ==
Təbiətdə onun rolu böyükdür, bəbir xəstə və zəif heyvanları məhv edir.

Bəbirlərin dərisi xəz bazarında çox bahadır, buna görə də onlar brakonyerlər tərəfindən vəhşicəsinə öldürülür. XX əsrin 50-60-cı illərində bəbir dərisindən paltoların dəbdə olması [[Afrika]]da bəbirin sayını xeyli azaltmışdır.

Məhv olma təhlükəsi altında olduğuna görə bəbirlər [[Azərbaycan Respublikası]]nın və [[MSOP]]-un [[Qırmızı Kitab]]ına daxil edilib.

== Rəmzlərdə ==
Bəbir qəddarlığı, aqressivliyi, qorxmazlığl, vəhşiliyi tərənnüm edir. Dərisindəki xallar gözü xatırlatdığına görə onu çox vaxt sayıq keşikçi də adlandırırlar. Çinlilərdə bəbir hünər və qəddar döyüşkən obrazı daşıyır.<ref name="ReferenceA">Тресиддер Джек Словарь символов. — 1999. — 430 с.</ref> Xristianlarda bəbir şeytanı, günahı, iblisin ikinci üzünü və tamahkarlığı tərənnüm edir. Bəbir [[Qədim Misir]]də ali tanrı [[Osiris]]in<ref>Макс Мюллер Египетская мифология. — Москва: Центрполиграф, 2007. — 336 с. — 5000 экз. — ISBN 978-5-9524-3094-5</ref> və yunanlarda isə tanrı [[Dionis]]in rəmzi sayılır.<ref name="ReferenceA"/>
<div align="center">
<gallery widths="150px">
Dionysos panther Louvre K240.jpg|<small>[[Dionis]] bəbir belində çaparkən, cənubi İtaliyada tapılmış krater (küp) üzərində təsvir, e.ə.370</small>
Relief panther Louvre Ma705.jpg|Tasos Apollo məbədindəki bəbir relyefi, e.ə. 640|<small></small>
Dionysos on a cheetah, Pella, Greece.jpg|<small>[[Dionis]] bəbir belində çaparkən, mozaik təsvir Pella, [[Yunanıstan]], e.ə. IV əsr</small>
Coat of arms of Somalia.svg|<small>[[Somali]]nin gerbində bəbir təsviri</small>
</gallery>
</div>

== Şəkillər ==
<div align="center">
<gallery widths="150px">
Blackleopard.JPG|Qara piqmentli (melanist) bəbir
Leopard on a horizontal tree trunk.jpg
Leopard on tree.JPG
Leopard standing in tree.jpg
Leopardenbeute.jpg
Leopard mit Thomson-Gazelle.jpg
Leopard stalking.JPG
Leopard (Panthera pardus) resting in tree.jpg
Leopard-Kruger-SouthAfrica-2005.JPG
Leopard with kill.jpg
Male leopard zoo.jpg
</gallery>
</div>

== Tətbiq olunmuş və lazımi mühafizə tədbirləri ==
Növün müasir arealı çərçivəsində yaşayış yerləri [[Türyançay Dövlət Təbiət Qoruğu]], [[İlisu Dövlət Təbiət Qoruğu]]nun Axar-baxar sahəsi, [[Korçay Dövlət Təbiət Qoruğu]], [[Hirkan Milli Parkı|Hirkan]], [[Zəngəzur Milli Parkı|Zəngəzur]], [[Göygöl Milli Parkı|Göygöl]] milli parkları, [[Zuvand Dövlət Təbiət Yasaqlığı|Zuvand]], [[Ordubad Dövlət Təbiət Yasaqlığı|Ordubad]], [[Qax Dövlət Təbiət Yasaqlığı|Qax]], [[Korçay Dövlət Təbiət Yasaqlığı|Korçay]] yasaqlıqlarında mühafizə olunur. Qida bazasının möhkəmləndirilməsi məqsədilə, [[Acınohur çölü]]ndə və ətraf ərazilərdə ceyranın, Hirkan Milli Parkında nəcib maralın tarixi arealını bərpa etmək, XMOTƏ-lər arasında ekoloji dəhlizlər təşkil etmək.

== Ədəbiyyat ==
* Azərbaycanın Qırmızı Kitabı, II Cild, Bakı, 2013
* Lukarevski V.S., Akkiyev M., Askerov E., Agili A., Can E., Gurielidze Z., Kudaktin A., Yarovenko Y. 2007. Status of the leopard in the Caucasus. Cat News Special Issue, No 2; 
* Zazanashvili N., Morschel F., Askerov E., Krever V., Farvar M., Kalem S. 2007. Conservation of the leopard in the Caucasus. Cat News Special Issue, No 2.

== Xarici keçidlər ==
* [http://hasanalizade.azeriblog.com/2009/02/08/bebir-azerbaycanin-fexri CEO.az saytındakı "Bəbir – Azərbaycanın fəxri" məqaləsinin tərcüməsi] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090303025419/http://hasanalizade.azeriblog.com/2009/02/08/bebir-azerbaycanin-fexri |date=2009-03-03 }}
* [http://ceo.az/commentary/exclusive/22892.html CEO.az: Леопард — гордость Азербайджана] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090224210720/http://ceo.az/commentary/exclusive/22892.html |date=2009-02-24 }}
* [http://www.azspa.az/azwild.html Vəhşi heyvanlar] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20120105183046/http://www.azspa.az/azwild.html |date=2012-01-05 }}
* http://animals.nationalgeographic.com/animals/mammals/leopard.html
* http://www.awf.org/content/wildlife/detail/leopard
* http://www.agarman.dial.pipex.com/leopard.htm {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20061017182801/http://www.agarman.dial.pipex.com/leopard.htm |date=2006-10-17 }}
* [http://www.youtube.com/watch?v=xi_I8wHvijk  Bəbir ilə bağlı video – 1]
* [http://www.youtube.com/watch?v=Gpfvkeo0KBc  Bəbir ilə bağlı video – 2]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı|2}}

== Həmçinin bax ==
{{Taksonbar}}

[[Kateqoriya:Bəbir| ]]
[[Kateqoriya:Qırmızı kitaba düşmüş heyvanlar]]