Ammonium sulfat üçün mənbəyə bax

{{Maddə
 | başlıq                 = Ammonium sulfat
 | şəkil                  = Ammonium sulfate.png
 | şəkil3D                = Ammonium-sulfate-3D-balls.png
 | kiçik şəkil            =

 | kimy. adı              = Ammonium sulfat
 | ənənəvi adı            = 
 | qısa adı               = 
 | kimy. formulu          = (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>SO<sub>4</sub>
 | empirik formulu        = H<sub>8</sub>N<sub>2</sub>O<sub>4</sub>S
 | nisbi mol. kütl.       = 
 | molyar kütlə           = 132,14052

 | sıxlıq                 = 1.77 q/cm<sup>3</sup>
 | şəffaflıq həddi        = 
 | möhkəmlik              = 
 | qatışıqlar             = 
 | halı                   = 
 | dinamik qatılılığı     = 
 | kinematik qatılılığı   = 
 | ərimə temp.            = 235-280
 | qaynama temp.          = 
 | parçalanma temp.       = 218
 | alışma temp.           = 
 | yanma temp.            = 
 | öz-özünə yanma temp.   = 
 | üçlük nöqtəsi          = 
 | böhran nöqtəsi         = 
 | istilik tutumu         = 
 | istilik tutumu2        = 
 | istilikkeçirmə         = 
 | əmələgəlmə entalpiyası     = 
 | xüsusi buxarlanma istiliyi = 
 | xüsusi ərimə istiliyi      = 
 | istilik genişlənməsi       = 
 | transformasiya fasiləsi    = 
 | yumşalma temp.             = 
 | buxarın təzyiqi            = 
 | turşunun dissos. sabiti    = 
 | həllolma              = 75,4 q/100 q (20 °C)
 | həllolma1             = 
 |   maddə1              = 
 | həllolma2             = 
 |   maddə2              = 
 | həllolma3             = 
 |   maddə3              = 
 | həllolma4             = 
 |   maddə4              = 
 | fırlanma              = 
 | izoelektrik nöqtə     = 
 | şəffaflıq diapozonu   = 
 | sındırma əmsalı       =
 | Brüster bucağı        = 
 | hibridləşdirmə        = 
 | koordinasiya həndəsəsi= 
 | kristallik quruluşu   = 
 | dipol anı             = 
 | CAS                   = [http://www.commonchemistry.org/ChemicalDetail.aspx?ref=7783-20-2 7783-20-2]
 | EINECS                = 
 | SMILES                = O=S(=O) (O)O.N.N
 | ЕС                    = 
 | RTECS                 = 
 | LD50                  = 2840 (siçovullar; oral)
 | zəhərliliyi           = {{NFPA 704
 | sağlamlıq üçün təhlükə = 1
 | odlatəhlükə          = 1
 | reaksiyaqabiliyyətliliyi   = 0
 | digər                 = 
}}
}}
'''Ammonium sulfat''' — (ammonium sulfat, {{lang-la|ammonium sulphate}}), (NH<sub>4</sub>)<sub>2</sub>[[Sulfatlar|SO]]<sub>4</sub> qeyri-üzvi ikili birləşmə, [[kükürd]] turşusunun ammonium duzudur. Rəngsiz şəffaf kristallardır (və ya ağ tozdur), qoxusuzdur. Ammonium sulfat, sulfat turşusunun ammonyak məhluluna təsiri və digər duzlarla mübadilə reaksiyaları ilə əldə edilir. Gübrə kimi, [[sulfat turşusu]] istehsalında, qida sənayesində, biyokimyada zülalların təmizlənməsində, suyun xlorlanmasında qatqı olaraq istifadə olunur. Ammonium sulfatın toksikliyi çox azdır.

== Fiziki xüsusiyyətləri ==
Saf ammonium sulfat - rəngsiz şəffaf kristallardır, əzilmiş formada - ağ tozdur.<ref name="Химик">{{məqalə|заглавие=Сульфат аммония|автор=Чукуров П. М.|т=1|с=154}}</ref> [[Hiqroskopiklik|Hiqroskopliyi]] azdır.

Rombi sistem, kosmik qrup Pnma, hüceyrə parametrləri a = 0.7782&nbsp;nm, b = 0.5993&nbsp;nm, c = 1.0636&nbsp;nm, Z = 4 kristallarını əmələ gətirir.<ref name="Okaya1958">{{cite journal|last=Okaya|first=Y.|author2=K. Vedam |author3=R. Pepinsky |year=1958|title=Non-isomorphism of ferroelectric phases of ammonium sulfate and ammonium fluoberyllate|journal=Acta Crystallographica|volume=11|issue=4|pages=307|issn=0365-110X|doi=10.1107/s0365110x58000803}}</ref>

Sıxlığı (20&nbsp;°C-də) - 1.766 q / sm<sub>3</sub>-dir.<!--<ref name="chemister">{{cite web|url=http://chemister.ru/Database/properties.php?dbid=1&id=366|title=База данных Химистер|accessdate=2013-08-15}}</ref> --><ref name="Химик" /> Suda həll olması (q / 100 ml)-dir<ref>{{kitab3|заглавие=Справочник по растворимости|место=М.-Л.|издательство=ИАН СССР|год=1961|том=1.1|страницы=219—220}}</ref>:
* 70,1 (0&nbsp;°C)
* 72,7 (10&nbsp;°C)
* 75,4 (20&nbsp;°C)
* 76,9 (25&nbsp;°C)
* 78,1 (30&nbsp;°C)
* 81,2 (40&nbsp;°C)
* 84,3 (50&nbsp;°C)
* 87,4 (60&nbsp;°C)
* 94,1 (80&nbsp;°C)
* 102 (100&nbsp;°C).
Digər həlledicilərdə həll olma (q / 100 q):
* [[qarışqa turşusu]] 95%: 25.4 (16.5&nbsp;°C);
* [[aseton]]: həll olunmayan;
* [[etanol]]: həll olunmayan;
* [[dietil efiri]]: həll olunmur.
Bəzi metalların ([[alüminium]], [[dəmir]] və s.) duzları ilə ammonium sulfat ikiqat duzlar əmələ gətirir, məsələn alüm, ''Mor duzu''.<ref name="Химик" />

== Kimyəvi xüsusiyyətləri ==
147&nbsp;°C-yə qədər qızdırıldıqda ammonium sulfat aşağıdakı sxemə uyğun olaraq müvafiq hidrogen sulfat NH{{sub|4}}HSO{{sub|4}} və [[ammonyak]]da parçalanır:

:: <math>\mathsf{(NH_4)_2SO_4 \rightarrow NH_4HSO_4 + NH_3\uparrow}</math>.

İstilik 500&nbsp;°C-dən yuxarı olduqda ammonium hidrogen [[sulfat anhidridi]], [[ammonyak]] və suya ayrılaraq qaynayır:

:: <math>\mathsf{NH_4HSO_4 \ \xrightarrow{>500^oC}\ NH_3 + SO_3 + H_2O}</math>.

Ammonium sulfat, [[kalium permanqanat]] kimi güclü oksidləşdirici maddələrlə molekulyar azota oksidləşir.

== Alınması ==
Laboratoriyada konsentrat ammonyak məhlulu üzərində konsentrat kükürd turşusunun təsiri ilə əldə edilir.

:: <math>\mathsf{2NH_3 + H_2SO_4 \rightarrow (NH_4)_2SO_4}</math>

Bu reaksiya, ammonyakın turşularla qarşılıqlı təsirinin bütün digər reaksiyaları kimi, bərk formada həll olunan maddələr əldə etmək üçün bir cihazda həyata keçirilir.

Kimya sənayesində ən çox istifadə olunan ammonium sulfatın alınmasının əsas üsulları arasında aşağıdakılar var: kükürd turşusunun sintetik ammonyakla neytrallaşdırılması prosesi;

== Təmizlik ==
Texniki ammonium sulfat tez-tez dəmir sulfat ilə çirklənir.,
Dəmir duzları ammonium sulfatla birlikdə kristallaşaraq ''Mor duzunu'' meydana gətirdiyindən, sadə yenidən kristalizasiya ilə ondan təmizlənmək mümkün deyil.

Karyakinə görə,<ref>{{kitab3|автор=Карякин Ю. В.|заглавие=Чистые химические реактивы. Руководство по лабораторному приготовлению неорганических препаратов|ответственный=Отв. ред. Г. Я. Бахаровский|издание=2-е изд|место=Л.|издательство=Полиграфкнига|год=1947|страницы=51—52|страниц=576}}</ref> preparatı təmizləmək üçün onun 150 q-nı 260 ml distillə edilmiş suda həll edir, qaynadana qədər qızdırılır, 1-2 q ammonium peroksodisulfat əlavə edilir və dəmir (II) dəmirə (III) tamamilə oksidləşənə qədər qaynadılır. Oksidləşmənin tamlığı süzülmüş nümunəyə kalium heksasyanoferrat (III) (qırmızı qan duzu) məhlulu əlavə etməklə yoxlanılmalıdır - nümunənin mavi rəngi dəmirin natamam oksidləşməsini göstərir və bu halda təmizlənmə prosesi təkrarlanmalıdır.

Bütün dəmirin üçvalentə keçidindən sonra, güclü ammonyak məhlulu güclü qələvi reaksiyaya əlavə olunmalı və süzülməlidir. Nəticədə əldə edilən məhlul maye kristallı məhlulun tutarlılığına qədər buxarlandırılır və otaq tempraturunda soyudulur. Kristallar qıf ilə süzülür və və bir neçə dəfə distillə edilmiş su ilə yuyulur.

Yaranan reaktivin tərkibində heç bir şəkildə ayrılmayan 0,2% -ə qədər kalsium sulfat ola bilər.

== Tətbiqi ==
Ammonium sulfat həm yaz, həm də payız aylarında tətbiqi effektivdir, həmçinin tərkibində kifayət qədər kükürd olmayan torpaqlarda vegetasiya dövründə bəsləmə zamanı effektivdir.
Ammonium sulfatın istifadəsi [[kənd təsərrüfatı]] məhsullarının keyfiyyətini artırır, şumluq torpaqlardan qidalandırma elementlərinin yuyulmasının azalmasına və bitkilərin sağlam şəraitdə yetişməsinə səbəb olur.

Ammonium sulfatın istifadəsi intensiv bitkiçilik şəraitində torpaq məhsuldarlığının əsas proseslərindən biri olan kənd təsərrüfatı bitkilərinin otlaq və kök qalıqlarının destruksiyasının effektivliyini artırır. Tukosmeslər üçün idealdır.

21 % azot (ammonium forması) və 24% kükürd (bitkilər üçün daha əlçatan olan sulfat forması) olan kükürd tərkibli azot gübrəsidir.

Komponent olaraq ''viskoz lifinin'' istehsalında da istifadə olunur. Biyokimyada ammonium sulfat ilə yenidən, zülalların təmizlənməsi üçün yayılmış bir üsuldur.<ref>{{Cite journal |last=George |first=C. W. |last2=Susott |first2=R. A. |title=Effects of Ammonium Phosphate and Sulfate on the Pyrolysis and Combustion of Cellulose |publisher=USDA Forest Service |journal=Research Paper INT-90 |place=Intermountain Forest and Range Experiment Station |date=April 1971 |url=https://openlibrary.org/b/OL16022833M/Effects_of_ammonium_phosphate_and_sulfate_on_the_pyrolysis_and_combustion_of_cellulose |access-date=2021-07-06 |archive-date=2023-09-22 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230922192724/https://openlibrary.org/books/OL16022833M/Effects_of_ammonium_phosphate_and_sulfate_on_the_pyrolysis_and_combustion_of_cellulose |url-status=live }}</ref>

Qida sənayesində qida qatqısı '''E517''' olaraq qeydiyyata alınmışdır.

Ammonium sulfat ammonizasiya ilə suyun xlorlanması texnologiyasında istifadə olunur - xlordan bir neçə saniyə əvvəl təmizlənmiş suya qatılır. Xlor ilə xloraminlər əmələ gətirir, sərbəst xloru bağlayır, bunun sayəsində insan orqanizmi üçün zərərli olan xlorunun əmələ gəlməsi xeyli azalır, xlor istehlakı azalır və su borularının korroziyası azalır.<ref>{{cite web |url=https://www.cdc.gov/vaccines/pubs/pinkbook/downloads/appendices/B/excipient-table-2.pdf |title=Vaccine Excipient & Media Summary |publisher=[[Centers for Disease Control and Prevention]] (CDC) |date=February 2012 |access-date=March 2, 2013 |archive-date=February 5, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110205155918/http://www.cdc.gov/vaccines/pubs/pinkbook/downloads/appendices/b/excipient-table-2.pdf |url-status=live }}</ref>

Ammonium sulfat quru toz yanğınsöndürənlərin və yanğın gecikdiricilərinin bir hissəsidir.

Bundan əlavə, elektroliz yolu ilə [[manqan]] istehsalında, ammonium-alüminium alüm, [[korund]] istehsalında istifadə olunur.

=== Təhlükəsizliyi ===
Normal şəraitlərdə aşağı toksikdir, alışmır və partlayıcı deyil.<ref>{{cite web|url= https://gubre.az/az/mehsullar/gubreler/mineral-standart-tarla-gubreleri/105|title= Ammonium Sulfat|author= |date= |website= |publisher= |language= az|access-date= 16 iyun 2021|archive-url= https://web.archive.org/web/20220504182153/https://gubre.az/az/mehsullar/gubreler/mineral-standart-tarla-gubreleri/105|archive-date= 2022-05-04|url-status= live}}</ref>

== İnsanlara təsiri ==
Ammonium sulfat insanlar üçün təhlükəsiz olaraq tanınır və [[Rusiya]], [[Ukrayna]] və AB ölkələrində qida qatqısı olaraq istifadə olunur. Ammonium sulfat duz əvəzedicisi kimi istifadə olunur və qida qatqısı npmrəsi '''E517'''-dir. Qida sənayesində ammonium sulfat qatqısı un və çörək məhsullarının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasında istifadə edilir, eyni zamanda həcmini artırır, mayalandırmada, stabilizator və emulqator kimi istifadə olunur.<ref>{{cite web |url=http://www.irinnews.org/Report/87937/PAKISTAN-Anti-terrorist-fertilizer-ban-hinders-farmers |title=PAKISTAN: 'Anti-terrorist' fertilizer ban hinders farmers |publisher=IRIN Humanitarian News and Analysis |year=2010 |access-date=April 24, 2013 |archive-date=May 13, 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130513213427/http://www.irinnews.org/Report/87937/PAKISTAN-Anti-terrorist-fertilizer-ban-hinders-farmers |url-status=live }}</ref>

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Ədəbiyyat ==
* Properties: UNIDO and International Fertilizer Development Center (1998), ''Fertilizer Manual'', Kluwer Academic Publishers, {{ISBN|0-7923-5032-4}}.

== Xarici keçidlər ==
{{Vikianbar kateqoriyası|Ammonium sulfat}}
* [https://gubre.az/az/mehsullar/gubreler/mineral-standart-tarla-gubreleri/105 Ammonium Sulfat / Kuybışev (21:24 NS) 50 kq]
{{xarici keçidlər}}

[[Kateqoriya:Sulfatlar]]
[[Kateqoriya:Oksigen birləşmələri]]
[[Kateqoriya:Qida qatqıları]]