Şok üçün mənbəyə bax

{{xəstəlik
 | Name           = {{PAGENAME}}
 | Image          = Antishock body position.svg
 | Caption        = Şok vəziyyətində ([[Kardiogen şok|kardiogen şokdan başqa]]) xəstəyə verilmiş vəziyyət
 | DiseasesDB     = 12013
 | ICD10          = {{ICD10|R|57| |r|50}}
 | ICD9           = {{ICD9|785}}
 | Latınca        = 
 | Yunanca        = 
 | MedlinePlus    = 
 | eMedicineSubj  = med
 | eMedicineTopic = 531 
 | MeshID         = 
 | eMedicine_mult = {{eMedicine2|med|285}} {{eMedicine2|emerg|533}}
 | MedlinePlus    = 000039
 | MeshName       = Shock
 | MeshNumber     = D012769
}}
'''Şok''' ({{Dil-en|shock}} zərbə deməkdir) — orqanizmin fövqəladə xarici qıcığa qarşı həyati vacib üzv və sistemlərin funksiyasını mühafizə etmək üçün vermiş olduğu kəskin kompensator cavab reaksiyası və eyni zamanda nəticə etibarilə sinir, qan dövranı, tənəffüs sistemlərində, maddələr mübadiləsində proqressiv pozğunluqlarla müşahidə olunan patoloji proses, həyat üçün təhlükəli bir haldır.<ref>{{kitab3 |müəllif= [[Nuru Bayramov|N. Y. Bayramov]] |başlıq= Təcili Abdominal Cərrahiyyədə Müayinə və Müalicə Qaydaları |link= http://bck.az/images/books/K-12.%20T%C9%99cili%20abdominal%20c%C9%99rrahiyy%C9%99%20qaydalar%C4%B1%20(2009).pdf |yer= Bakı |nəşriyyat= Qismət |il= 2009 |cild= |səhifələr= 138 |səhifə= |isbn= |ref= }}</ref>

Şokun ilkin simptomlarına zəiflik, sürətli ürək döyüntüsü, sürətli nəfəsalma, tərləmə, narahatlıq və artan susuzluq daxildir. Bu simptomları huşsuzluq və ya ürək dayanması kimi daha ağırlaşmış hallar izləyə bilər.

Şok səbəbə görə dörd əsas növə bölünür: hipovolemik, kardiogen, obstruktiv və dağıdıcı şok. Hipovolemik şok, həmçinin aşağı həcmli şok kimi tanınır və qanaxma, ishal və ya qusma nəticəsində yaranır. Kardiogen şok infarkt və ya ürək zədəsi nəticəsində yarana bilər. Obstruktiv şok ürək tamponadası və ya gərgin pnevmotoraks səbəbindən baş verə bilər. Dağıdıcı şok isə sepsis, anafilaksiya, onurğa beynin zədəsi və ya bəzi dərmanların həddindən artıq istifadəsi nəticəsində baş verə bilər.

Diaqnoz adətən simptomların, fiziki müayinənin və laborator analizlərin birləşməsi əsasında qoyulur. Azalmış nəbz təzyiqi (sistolik qan təzyiqindən diastolik qan təzyiqinin çıxılması) və ya sürətli ürək döyüntüsü narahatlığa səbəb olur.

Şok tibbi fövqəladə vəziyyətdir və təcili tibbi yardım tələb edir. Əgər şokdan şübhələnirsinizsə, dərhal təcili yardım çağırın. Tibbi yardım gələnə qədər, əgər təhlükəsizdirsə, şəxsi yerə uzadın (əgər baş və ya onurğa zədəsi şübhəsi yoxdursa), mümkün olarsa, ayaqlarını qaldırın və onu isti saxlayın. Şəxs reaksiya vermirsə, nəfəs almasını yoxlayın və lazım olduqda CPR etməyə hazır olun.

== Əlamətlər və simptomlar ==
Şokun əlamətləri müxtəlif ola bilər və bəzi insanlarda yalnız qarışıqlıq və zəiflik kimi minimal simptomlar müşahidə edilə bilər.<ref name="Tint10">{{cite book |author=Tintinalli, Judith E. |title=Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide|publisher=McGraw-Hill Companies |location=New York |year=2010 |pages=165–72|isbn=978-0-07-148480-0 }}</ref> Şokun bütün növləri üçün ümumi əlamətlər aşağı qan təzyiqi, sidik ifrazının azalması və qarışıqlıqdır, lakin bu əlamətlər həmişə görünməyə bilər.<ref name="Tint10" /> Sürətli ürək döyüntüsü adi haldır, lakin β-blokator qəbul edənlərdə, idmançılarda və qarın daxili qanaxma səbəbindən şok keçirənlərin 30%-ində ürək döyüntüsü normal və ya yavaş ola bilər.<ref name="Tint10,2">{{cite book |author=Tintinalli, Judith E. |title=Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide|publisher=McGraw-Hill Companies |location=New York |year=2010 |pages=174–75 |isbn=978-0-07-148480-0 }}</ref> Şokun spesifik alt növləri əlavə simptomlarla müşahidə oluna bilər.

Quru selikli qişalar, dərinin elastikliyinin azalması, kapilyar dolma müddətinin uzanması, zəif periferik nəbz və soyuq ətraflar şokun erkən əlamətləri ola bilər.

== Tarixcə ==
Şok halı ilk dəfə [[Hippokrat]] tərəfindən təsvir edilmişdir. Termin kimi isə şok ifadəsi 1731-ci ildə fransız cərrahı Henri Francosi Le Dran tərəfindən işlədilmişdir. XIX əsrin sonlarından etibarən şokun yaranma mexanizmi — patogenezi haqqında mülahizələr meydana çıxmışdır:
* damarları innervasiya edən sinirlərin iflici;
* vazomator mərkəzin süstləşməsi;
* sinir pozğunluğu;
* toksemiya;
* [[daxili sekresiya vəziləri]]nin funksiyalarının pozulması;
* dövr edən qanın miqdarının azalması;
* damar keçiriciliyi pozğunluğu, kapilyar stazı.

=== Şokun patogenezi ===
Sel Hansın stress nəzəriyyəsinə əsasən həddən ziyadə qıcıq təsiri orqanizmdə spesifik və qeyri spesifik reaksiyaların inkişafına səbəb olur. Spesifik reaksiyalar qıcığın xarakterindən asılıdır. Qeyri spesifik reaksiyalar qıcığın təsir qüvvəsindən asılıdır. Qeyri spesifik reaksiya ümumi adaptasiya sindromu kimi də adlandırılır. Bu üç mərhələdə cərəyan edir:
# səfərbərlik mərhələsi (həyəcan), ilk zədələnməyə qarşı reaksiya;
# müqavimət mərhələsi, qoruyucu mexanizmlərin həddsiz gərilməsi ilə xarakterizə olunur;
# tükənmə mərhələsi, adaptasiya mexanizmlərin pozulması ilə təzhür edir. Beləliklə Sel Hansa görə şok orqanizmin həddən ziyadə təsirlərə vermiş olduğu "qeyri spesifik cavab reaksiyasıdır". XIX əsrin ortalarında N. İ. Piroqov şokun patogenezində erektil (oyanıqlıq) və torpid (süstlük) fazalarını müəyyən etmişdir.

== Təsnifatı ==

=== Klinik ===
Kliniki olaraq şokun dörd ağırlıq dərəcəsi müəyyən olunur:
* '''I dərəcəli şok:''' xəstənin vəziyyəti kompensasiyalaşmış, huşu aydın, ünsiyyətlidir, bir qədər ləngdir. sistolik təzyiq 90 və artıq, nəbzi 90–100 vurğudur. xoş proqnoza malikdir.
* '''II dərəcəli şok:''' xəstə ləngdir, dəri örtüyü avazımış, ürək tonları karlaşmış, nəbzi tezləşmiş (140 vurğu) və zəif dolğunluqlu, AT 90–80 mm Hg süt., tənəffüsü səthi və tezləşmiş, huşu özündə olur. Proqnozu ciddidir.
* '''III dərəcəli şok:''' xəstə süstləşmiş, ləngimiş, laqeyd, ağrıya, qıcığa qarşı reaksiyasızdır, suallara güclə, asta səslə cavab verir, huşu qarışıq ya itmiş olur. Dərisi avazımış, soyuq tərlə örtülmüşdür. Ürək tonları kar, nəbzi sapvari — 130–180 vurğu olur. nəbz ancaq böyük damarlar üzərində əllənə bilinir. AT 70 mm Hg süt. və aşağı, tənəffüsü səthi və tezləşmiş, mərkəzi venoz təzyiq 0 ya mənfi olur. Proqnozu çox ciddidir.
* '''IV dərəcəli şok:''' terminal hal sayılır. Ürək tonları eşidilmir, hüşsuzdur, dəri örtüyü bozararaq mərməri bəzən də meyid ləkələrini xatırladır, dodaqlar göyərmiş olur, AT 50 mmHg süt. və aşağı bəzən müəyyən etmək mümkün olmur, tənəffüs səthi və seyrəkdir, qıcolma, bəbəklərin genəlməsi müşahidə olunur. Demək olar ki, bəd proqnozludur.

=== Patogenetik ===
Əksər mənbələrdə<ref>{{cite news |title=Anästhesiologisches Notizbuch |first=Klaus Hofmann |last=Franz Jesch |author2=Clemens Sirtl |location=München |isbn=3-926035-52-8 |id= |date=1986 |page=|pages=60.3,60.4 |language=Deutsch  }}
</ref><ref>Порядин Г. В. Лекции по патофизиологии (общая часть). М., 1993. С. 152.</ref>
şok patogenetik mexanizmlərinə görə təsnifləndirilir:
* [[Hipovolemik şok]];
* [[Kardiogen şok]];
* [[Travmatik şok]];
* [[Septiki şok]]
* [[Anafilaktik şok]];
* [[Nevrogen şok]];
* Kombinə olunmuş
{{Şokların differensasiyası}}

== Şokun hemodinamikası ==
{{Şokda hemodinamik göstəricilər}}

== Şok indeksi ==
Şokun ağgərləq dərəcəsini təyin etmək üçün şok indeksini müəyyən etmək lazımdır. Şok indeksi dəqiqəlik ürək vurğusunun sayının sistolik təzyiqə olan nisbətinə bərabərdir.

<math>\mathrm{\frac{Heart rate}{RR_{syst}}}</math>

Misal: Əgər xəstənin ürək döyüntüsü dəqiqədə 140, sistolik təzyiqi isə 80 mm Hg sütunudursa onda şok indeksi 1,75-ə bəbrabər olacaqdır. Bu indeks sağlam insanlarda 0,4–0,7 arasındadır.

== Şok zamanı müalicə tədbirləri ==
Əsas ümumi müalicə tədbirləri bunlardır:
# Şokun yaranma səbəbini müəyyən etmək və aradan qaldırmaq;
# İtirilmi qan, maye (qan, plazma və qanəvəzedicilərlə (kolloid, elektrolit məhlullarla)) bərpa edilməli ([[kardiogen şok]] zamanı infuzion terapiya ehtiyatla aparılmalıdır.);
# Oksigen verilməli (ehtiyac duyulduqda süni tənəffüsə keçirilməlidir.);
# Qələvi-turşu müvazinətini normallaşdırmaq üçün asidozu aradan qalırmaq lazımdır;
# Müsbət inotrop effekt əldə etmək üçün katexolamin müalicəsinə başlanılmalıdır. Əlavə olaraq steroid hormon, heparin, tromboza qarşı streptokinaza, sidikqovucu, preparatlarından da istifadə olunur.

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}

== Mənbələr ==
* Franz Jesch, Klaus Hofmann; Clemens Sirtl (1986). "Anästhesiologisches Notizbuch", pp. 60.3–60.9. ISBN 3-926035-52-8. {{de}}
* U.v. Hintzenstern, "Notarzt-Leitfaden" , pp. 183–186; ISBN 3-437-22460-3 {{de}}

== Həmçinin bax ==
{{Duyğu}}
{{Şok}}